Część teoretyczna

Mimo, że sieć ta jest w Polsce obecna od ponad ośmiu lat, brak w dostępnej mi literaturze badań, które poruszałyby zagadnienie społecznych konsekwencji rozpowszechniania się takich form życia zbiorowego. Dlatego przygotowując się do napisania niniejszej pracy, postawiłem sobie za cel przeprowadzenie socjologicznej analizy uwarunkowań, skłaniających do udziału w sieciowej wymianie informacji oraz możliwych tego udziału konsekwencji. Podejmę również próbę monograficznego opisu polskiej społeczności FidoNet.

W rozdziale pierwszym dokonam krótkiej prezentacji teorii socjologicznych, których poznanie pomoże nam w zrozumieniu roli, jaką w nadchodzącej epoce mieć mogą nowoczesne środki komunikowania się.

W rozdziałach drugim i trzecim zapoznam czytelnika z historią FidoNet oraz przedstawię podstawowe pojęcia i terminy, niezbędne dla zrozumienia jej funkcjonowania.

Rozdział czwarty zawiera omówienie wyników badania, przeprowadzonego przeze mnie na uczestnikach życia polskiego regionu tej sieci. Bez ich przychylnej współpracy powstanie tej pracy byłoby niemożliwe, składam im więc tą drogą serdeczne podziękowania.

1. Teoria Marshalla McLuhana

Szczególne miejsce pośród nowych elementów rzeczywistości społecznej zajmują mass-media. Będąc zjawiskiem stosunkowo nowym wzbudzają one nieodmiennie tyleż pochwał co przygany. Bo też i zmiany spowodowane przez środki masowego przekazu, takie jak prasa, radio i telewizja, dzięki którym zyskały one miano "czwartej władzy" widoczne są gołym okiem nie od dziś, a zanosi się na to, że w miarę jak postęp techniczny oddaje do dyspozycji mass-mediów coraz doskonalsze narzędzia, rola coraz nowocześniejszych środków przekazu informacji będzie rosła. Jednak zachwyt nad doskonałością techniczną dzisiejszych mass-mediów często ustępuje miejsca przerażeniu, gdy okazuje się do czego owa technika może być wykorzystywana. Wielu socjologów widzi narastający w kulturze współczesnej kryzys, za który część winy przypisuje się wpływowi mass-mediów.

Jedną z najbardziej znaczących teorii kryzysu i rozwoju cywilizacji w powiązaniu z rozwojem mass-mediów jest teoria McLuhana. Kluczem do zajęcia twórczej postawy wobec tego kryzysu stała się dla McLuhana ekologia - a ściślej mówiąc badania nad kształtowaniem się i wpływem środowiska na rozwój człowieka oraz jego ewolucję społeczną i polityczną. Lektura prac Harolda A. Innisa[1] zaowocowała u McLuhana przekonaniem o deterministycznym wpływie środowiska, w którym żyje człowiek, na jego egzystencję. Wprawdzie bowiem charakter społeczeństwa w dużej mierze determinowany jest przez indywidualną mądrość i wiedzę jego członków, jednak źródła i społeczne efekty tej wiedzy określane są przez społeczny proces komunikowania się oraz treści w nim zawarte. Z teorii lingwistycznej Benjamina Lee Whorfa przejął McLuhan pogląd, że różnice w sposobach komunikowania się wpływają na różnice w poglądach na świat[2].

Interesując się w swych rozważaniach głównie strukturą współczesnych mu środków przekazu (prasa, radio i telewizja), a abstrahując od przekazywanych w nich treści, stworzył McLuhan teorię mającą wyjaśnić rosnącą rolę środków masowego przekazu w otoczeniu człowieka w kontekście ich rozwoju obejmującego swym zasięgiem ostatnie pięćset lat.

Początkiem nowej epoki w dziejach ludzkości było według McLuhana wynalezienie druku[3]. Wprawdzie bowiem pismo istniało już wcześniej, to jednak jego rozpowszechnienie nie miało masowego charakteru. Co za tym idzie, nie naruszyło ono w znaczący sposób naturalnego sposobu myślenia i postrzegania świata. Za taki McLuhan uważał sytuację, w której zachowana jest równowaga w dostarczaniu umysłowi wrażeń przez każdy z pięciu zmysłów. Trzeba tu dodać, że McLuhan wypracował dla potrzeb swoich tekstów nowatorską wtedy, acz nie sprawdzoną teorię z dziedziny psychologii percepcji. Zakładał, że im bardziej różnorodne jest doświadczenie ludzkie, tym większe bogactwo przeżycia, a co za tym idzie, bogactwo osobowości. Przyjmując to założenie sformułował on hipotezę o istnieniu w umyśle ludzkim specyficznej struktury psychicznej, której treść określana jest proporcją arytmetyczną stanowiącą odbicie ilościowej reprezentacji każdego z pięciu zmysłów w naszej świadomości[4].

Idealnym z tego punktu widzenia środkiem komunikacji międzyludzkiej jest mowa - dostarcza nam ona zarówno przeżyć słuchowych, jak i wizualnych, zapachowych, nieraz też dotykowych. Słuch uważał też McLuhan z natury za "gorętszy" w przeciwieństwie do "zimniejszego" zmysłu wzroku. Człowiek prymitywny, który posługiwał się głównie mową, obdarzony był według McLuhana większym bogactwem wyobraźni, a jego osobowość pobudzana była nieustannie przez wszystkie zmysły.

Wynalezienie druku zaburzyło tę naturalną równowagę, przechyliło bowiem szalę intensywności doznań w stronę wzroku. Według McLuhana, kultura piśmiennych wraz z logiką zahamowały w człowieku umiejętność tworzenia pełnych aluzji skojarzeń, co doprowadziło w efekcie do pogwałcenia całkowitej symultaniczności elementarnych doświadczeń ludzkich[5]. Brak w języku pisanym synestezji towarzyszącej dźwiękom, orkiestracji pozostałych zmysłów uczestniczących w mowie, improwizacyjnej spontaniczności mowy ludzkiej6 powoduje, że myśli ludzkie miast gromadzić się w złożone, zagregowane zbiory, w "erze Guttenberga" łączą się w karne szeregi. Miejsce niepewności i wahań zajęły zdyscyplinowane symbole. Linijki druku pociągnęły za sobą linearność myślenia, zaś czytelnik stał się psychicznym kaleką skazanym na poleganie na logicznych ciągach myślowych konstruowanych przez innego człowieka[7].

W "erze Guttenberga", charakteryzującej się ścisłością i dosłownością myślenia, wzrostowi doskonałości technicznej towarzyszyło obniżenie poczucia duchowej wspólnoty i stopniowa dehumanizacja. Paradoksalnie jednak, właśnie w postępie technicznym widział McLuhan głównego sprzymierzeńca w walce ludzkości o odzyskanie utraconego szczęścia. Zauważył bowiem, że nowoczesne środki masowego przekazu (a głównie telewizja) dzięki stosowanym przez siebie środkom technicznym przyczyniają się do przywrócenia w społeczeństwie dawno zapomnianych stosunków plemienno - wspólnotowych[8].

Współczesna telewizja jest wszechobecna, jej kamery docierają do każdego zakątka świata, dając widzom możliwość dzielenia przeżyć z innymi ludźmi. Jednak, inaczej niż radio, telewizja to według McLuhana typowy przykład tzw. "cool medium" - jej struktura bowiem sprawia, że nie jest zdolna odwoływać się bezpośrednio do emocji i powodować u odbiorcy natychmiastowej chęci identyfikacji z przekazywanymi treściami. Niedoskonały obraz o niskiej rozdzielczości w naturalny sposób powoduje u widza skłonność do jego dopełniania, trudno więc mówić o pasywności odbiorcy; zamiast do akcji podejmowanej pod wpływem emocji, pobudza ona do świadomej reakcji na przekazywane w niej treści. Analiza oddziaływania tak rozumianej struktury środka przekazu pozwala według McLuhana na ignorowanie przekazywanych przezeń treści. Stają się one nieistotne, gdyż jak pisze, to "środek przekazu jest przesłaniem". Cóż z tego, że treść reklam telewizyjnych pozostawia wiele do życzenia, jeśli dzięki strukturze medium je przekazującego widz pobudzony zostaje do samodzielnego myślenia, a jego umysłowość wykorzystująca jednocześnie kilka zmysłów odzyskuje teraz utraconą równowagę sense-ratio?

Rozumowanie McLuhana nie przekonało jednak wszystkich. Przeciwnicy zwracali uwagę na nielogiczności i braki w jego argumentacji[9], począwszy od negacji założeń, które doprowadziły do potępienia kultury druku po polemikę z poglądami, na których opierał swą aprobatę dla telewizji jako antidotum na kryzys kultury XX wieku.

Niestety, McLuhan posługując się pojęciem "naturalnych proporcji" w reprezentowaniu poszczególnych zmysłów w ludzkiej świadomości nie daje narzędzi do ich pomiaru. Proporcja sense-ratio to wedle jego przeciwników nic innego, jak po prostu ludzka uwaga, którą kierujemy w zależności od potrzeby ku temu czy innemu zmysłowi[10]. Brak jest empirycznych dowodów na potwierdzenie umysłowego bogactwa stymulowanego przez mowę, jak też brak dowodów na to, że słuch jest "gorętszy". Nie sposób zgodzić się do końca z twierdzeniami McLuhana o zubożającym wpływie kultury piśmiennej, rozwinęła ona bowiem inne, dotąd nieznane rodzaje wrażliwości, takie jak na przykład zainteresowanie światem wewnętrznym człowieka i jego psychiką.

Także twierdzenie McLuhana o większej, w porównaniu z mową, linearności pisma nie znajduje potwierdzenia. Wprawdzie słuchacz, aby uchwycić sens wypowiedzi, musi zapamiętać ją jako całość, to jednak podobny proces zachodzi podczas czytania - wzrok czytającego nie przesuwa się po tekście w sposób liniowy, ale "skacze" po nim nie kierując się przy tym układem strony, ale znaczeniem wyrazów11. Jeśli tekst przeciąża wzrok kosztem ucha, to jak wytłumaczyć to, że nie robi tego telewizja? Krytykowane jest również twierdzenie McLuhana jakoby telewizja nie miała nic wspólnego z wizualnym sposobem komunikowania się, a raczej przypominała rzeźbę (jako że jej obraz tworzony jest przez ruchomy "palec świetlny", a więc oglądaniu telewizji towarzyszą przeżycia słuchowo - dotykowe, a nie wizualne)[12].

Punktem wyjścia rozumowania Tofflera jest stwierdzenie, że warunkiem istnienia każdej cywilizacji jest energia. To, jakie jej źródła wykorzystujemy, pośrednio określa kształt naszej cywilizacji.

Społeczeństwa "pierwszej fali" czerpały energię z rozproszonych, samoodnawiających się źródeł naturalnych, takich jak mięśnie ludzkie, energia słońca, wiatru i wody[14].

Z chwilą, w której człowiek nauczył się czerpać i szeroko wykorzystywać energię paliw kopalnych rozpoczęło się uderzenie "drugiej fali". Ogromny postęp techniczny, który towarzyszył przejściu do nowego systemu energetycznego zmienił ówczesne otoczenie techniczne, społeczne i polityczne.

To, co obserwować możemy dzisiaj, to wedle Tofflera nic innego, jak po prostu zamęt towarzyszący podświadomym przygotowaniom ludzkości do kolejnej wielkiej zmiany, spowodowanej kolejnym wielkim skokiem technologicznym.

Zmianom tym towarzyszyły równie znaczące przemiany społeczne. Rozbudowane, wielopokoleniowe rodziny, charakterystyczne dla przywiązanych do ziemi społeczeństw epoki agrarnej ustąpiły miejsca ruchliwszej i łatwiej dostosowującej się do zmiennych warunków "rodzinie nuklearnej". Niewielka w porównaniu z rodzinami "pierwszej fali" liczba potomstwa, ograniczenie więzi międzypokoleniowej, mobilność oraz scedowanie części dotąd rodzinnych obowiązków na znajdujące się poza rodziną instytucje społeczne, to główne rysy charakterystyczne rodziny nuklearnej[18].

Masowa produkcja przemysłowa wymagała punktualnej, karnej i zdolnej do wykonywania rutynowej pracy siły roboczej. Temu zapotrzebowaniu sprostały zmiany w szkolnictwie, które coraz bardziej wzorowało się na fabrycznych wzorach[19]. Z kolei nowoczesne technologie wymagały zwiększonych nakładów finansowych. Aby więc zachęcić ludzi do inwestowania w coraz kosztowniejsze przedsięwzięcia, wprowadzono zmiany w prawodawstwie, sankcjonujące zasadę ograniczonej odpowiedzialności partnerów inwestycji. To przyczyniło się do rozwoju korporacji, a właśnie korporacje, obok zmian w technosferze, rodziny nuklearnej i zorganizowanego na wzór fabryki szkolnictwa, są głównymi cechami charakterystycznymi wszystkich społeczeństw "drugiej fali"[20].

Osobnym problemem świeżo powstałych społeczeństw przemysłowych była komunikacja i wymiana informacji między ich członkami. Człowiek pierwotny opierał się na kontaktach osobistych. W czasach panowania "pierwszej fali" przekazywanie wiadomości na odległość wymagało powstania specjalnych systemów, takich jak np. istniejący w średniowiecznej i renesansowej Europie cech posłańców, którego liczebność, w całej Europie, wynosiła w roku 1628 dwadzieścia tysięcy ludzi[21]. Ponieważ ich użytkowanie zastrzeżone było wyłącznie dla osób bogatych i zamożnych, nadal większa część społeczeństwa w celu wymiany informacji zmuszona była opierać się prawie wyłącznie na kontaktach osobistych. Cywilizacja "drugiej fali" zburzyła ten informacyjny monopol, gdyż warunkiem koniecznym uprawiania skutecznej działalności gospodarczej stał się dostęp do dużej ilości informacji; coraz doskonalszych środków wymagało również zarządzanie wciąż rosnącymi zespołami ludzkimi. Poczta, telegraf, telefon i środki masowego przekazu, takie jak gazety, radio i telewizja to znakomite przykłady na to, jak nowoczesna technologia zarazem umożliwia i stymuluje przemiany w społeczeństwie ludzkim[22].

"Druga fala" rozdzieliła dwie dotąd niepodzielne sfery życia ludzkiego: produkcję i konsumpcję. Cytowany przez Tofflera Fernand Breudel pisał na temat społeczeństwa "pierwszej fali": "60, a może 70 procent całej produkcji rolnej regionu śródziemnomorskiego nigdy nie objęła gospodarka rynkowa"[23]. W okresie panowania "drugiej fali" po raz pierwszy powszechną stała się sytuacja, w której nikt, nawet rolnik produkujący żywność, nie jest samowystarczalny i niezależny od innych. Rozdzielenie produkcji i konsumpcji wtrąciło ludzkość w głęboki, po dziś dzień trwający konflikt między żądaniami producentów, domagających się jak najwyższej zapłaty za swą pracę, i konsumentów, żądających jak najniższych cen. Miejsce dotychczasowych więzi sąsiedzkich i rodzinnych przesłonił interes ekonomiczny, a rynek stał się głównym elementem determinującym bieg życia jednostki.

Inną konsekwencją tego podziału było według Tofflera zwiększenie różnic między rolami obejmowanymi przez poszczególne płcie[24]. W społeczeństwie "pierwszej fali" wszyscy domownicy pracowali wspólnie w polu lub w domu, życie zawodowe zlewało się więc z rodzinnym, a podział pracy istniał w formie bardzo ograniczonej. "Druga fala" zmieniła ten stan rzeczy, wprowadzając wyraźny podział między dom i pracę, a co za tym idzie, pogłębiając różnice między rolami kobiet, które konieczność opieki nad dziećmi zmuszała do pozostania w domu, a rolami mężczyzn.

Wiele wskazuje na to, że panowanie cywilizacji przemysłowej takiej, jaką dziś znamy, ma się ku końcowi. Coraz wyższe koszta uzyskiwania energii przy coraz mniejszych, nieodnawialnych jej zapasach oraz postępująca degradacja biosfery każą szukać nowych rozwiązań w dziedzinie jej produkcji. Kończy się dostęp do tanich surowców, a zakłócenia w działaniu najważniejszych, niezbędnych dla funkcjonowania społeczeństwa systemów, takich jak szkolnictwo czy opieka zdrowotna, powodują załamanie systemu wartości "drugiej fali", a co za tym idzie - kryzys osobowości ludzkiej. Człowiek "drugiej fali" umie analizować, a nie syntetyzować, bo głównie na tę umiejętność kładły nacisk cywilizacje "drugiej fali"; stąd "coraz większą wiedzą ogarniamy coraz mniejsze sprawy"[27].

Pojawiają się jednak w naszym otoczeniu zjawiska, które mogą być zwiastunami pewnych optymistycznych zmian. Odzyskiwanie energii wiatru, fal morskich czy erupcji wulkanów to tylko niektóre przejawy rodzenia się nowej, rozproszonej bazy energetycznej "trzeciej fali". Tradycyjne technologie, stanowiące, jak pisze Toffler, połączenie węgla, stali, elektryczności i transportu, powoli tracą na znaczeniu, rośnie za to znaczenie "przemysłów jutra", związanych z elektroniką, komputerami, podbojem kosmosu, eksploracją oceanów i osiągnięciami genetyki.

Zmienia się również "ocean informacji", którym jesteśmy otoczeni. Wykorzystywane w celu "standaryzacji wyobrażeń"[28] media wpłynęły na wytworzenie kanonów zachowań niezbędnych w przemysłowym sposobie produkcji. Przyśpieszone zmiany zmuszają nas jednak do ciągłego rewidowania posiadanych wiadomości. Być może z tego niemożliwego do ogarnięcia wiru informacji rodzi się rosnąca popularność "odmasowionych środków przekazu", takich jak gazety o zasięgu lokalnym, regionalne, skierowane do określonego kręgu słuchaczy stacje radiowe czy telewizja kablowa. Wideokasety pozwalają uniezależnić się od planów telewizyjnych decydentów i samodzielnie "konstruować" swoje wieczory przed telewizorem; gry telewizyjne i komputerowe uczą bawić się nowoczesnymi urządzeniami, odpowiadać im i nawiązywać z nimi kontakt oparty na wzajemnym oddziaływaniu. Wszystkie te zjawiska mają, jak zauważa Toffler, jedną wspólną cechę: dzielą one widownię telewizyjną na mniejsze grupy, a każdy taki podział "nie tylko zwiększa kulturową różnorodność, ale głęboko podważa potęgę wielkich sieci telewizyjnych"[29].

W czasach "drugiej fali" środki masowego przekazu stworzyły "umysłowość masową". Media serwowały "ciągi idei" w formie specjalnie dla nich zsyntetyzowanej, dziś bombarduje nas zewsząd potok krótkich, urywanych serwisów informacyjnych i reklam. "Miast odbierać gotowy model rzeczywistości, zmuszani jesteśmy do konstruowania i ciągłego rekonstruowania tego modelu"[30].

Nasze środowisko pracy "uinteligentnia się", a komputer w domu powoli przestaje być luksusem. Wraz z powstaniem ogólnoświatowych sieci wymiany informacji, takich jak Internet, nasze środowisko wzbogaca się o nowe "warstwy komunikacji". Na tle powstającej właśnie infosfery "trzeciej fali", infosfera "drugiej fali" wydaje się, jak pisze Toffler, "beznadziejnie prymitywna"[31].

Nowe możliwości oferowane przez komputery otwierają nowe perspektywy organizacji pracy. "Praca domowa" (pojęcie używane przez Tofflera w znaczeniu "praca w domu"), "telekomunikacja zamiast transportu" - te tytuły rozdziałów pracy Tofflera dziś nie brzmią już tak egzotycznie jak w czasach, w których była ona pisana[32]. Efektem społecznym nowej organizacji pracy będzie według niego większa konsolidacja grup osiedlowych i sąsiedzkich, a być może i zmniejszona ruchliwość społeczna, gdyż zmiana miejsca zatrudnienia nie będzie musiała pociągać za sobą zmiany miejsca pracy. Zmniejszy to również zapotrzebowanie na energię i pozwoli na decentralizację jej produkcji, co bez wątpienia wpłynie na losy gospodarki, podobnie jak to, że wyposażeni w komputery ludzie w większym niż teraz stopniu posiadać będą na własność środki produkcji, może więc dojść do pewnych zmian w dotychczasowych relacjach pracownik - pracodawca.

Poważnym przeobrażeniom ulec może panujący w "drugiej fali" wzór rodziny nuklearnej. Przebywający cały dzień w domu rodzice na powrót będą mogli przejąć funkcje uprzednio "powierzone" instytucjom, takim jak szkoły lub koła zainteresowań. Być może dzięki komputerom będziemy świadkami powrotu wzoru rodziny rozszerzonej?

Jednym z czynników wspomagających ten proces mogłoby być wspieranie inicjatyw mających na celu odbudowę rodziny rozszerzonej oraz - w miejsce dotychczasowej organizacji pracy - popieranie łączenia się pracowników w małe zespoły, w których silniejsze byłyby więzi międzyludzkie. Drugim ważnym elementem postulowanej odbudowy mogą się stać nowoczesne środki telekomunikacji. "Ludziom nieśmiałym i niepełnosprawnym, niezdolnym do opuszczenia domu lub lękającym się spotkania z innymi twarzą w twarz, nowoczesne wynalazki elektroniczne z zakresu infosfery umożliwią nawiązywanie wzajemnych kontaktów z ludźmi o podobnych zainteresowaniach, [...] których będzie można natychmiast przywołać, wykręcając w dowolnym miejscu w kraju odpowiedni numer na tarczy wideofonu"[35]. Środki te będą miały tę przewagę nad telewizją, że komunikacja za ich pośrednictwem będzie dwukierunkowa - możliwe jest więc nie tylko odbieranie przygotowanych wcześniej idei, ale wręcz nadawanie własnych. W połączeniu z narastającym zjawiskiem odmasowiania mediów i różnicowania ich oferty programowej, spowoduje to zapewne większe niż dziś zróżnicowanie przyszłego społeczeństwa. Stopniowo "obejmujemy w swe władanie technologię świadomości"[36].

Równie ważne jak odbudowa poczucia więzi jest przywrócenie utraconego poczucia sensu. O tym, jak ważne to zadanie, przekonuje olbrzymia w świecie popularność rozmaitych sekt i kultów, których głównym atutem jest "ułatwianie [wyznawcom] syntezy, zastępowanie całościową wizją pokawałkowanej kultury elektronicznych sygnałów"[37]. Cena jednak, którą płacą wyznawcy współczesnych sekt, jest wysoka - muszą oni wyrzec się samych siebie. Dlatego Toffler postuluje środek alternatywny: "półkulty", czyli mnogość małych organizacji o zróżnicowanej strukturze i zainteresowaniach, w otoczeniu których człowiek odzyskać by mógł utracone poczucie sensu i przynależności.

Wywodzi się ona, jak pisze A. Kłoskowska[38], z psychologicznej koncepcji Karla Bhlera. Bhler opierał swą analizę systemu komunikowania na trzech elementach: nadawcy, odbiorcy oraz przedmiocie wypowiedzi. Stosownie do tego, koncentracji na każdym z tych elementów towarzyszyła inna funkcja przez przekaz spełniana. Poprzez koncentrację na nadawcy przekaz realizował funkcję emotywną (wyrażająca stan nadawcy), przez koncentrację na odbiorcy - konatywną (nakłaniająca do jakichś działań), i poprzez koncentrację na przedmiocie wypowiedzi - funkcję referencyjną, czyli poznawczą.

R. Jakobson rozbudował ten schemat, postulował bowiem dodatkowo skoncentrowanie się na takich elementach systemu komunikowania, jak charakter kontaktu, kod wspólny dla nadawcy i odbiorcy, rysy zbieżne lub różnice między kodem nadawcy a kompetencjami deszyfrującymi odbiorcy oraz miejsce badanych komunikatów w kontekście komunikatów je otaczających[39].

Schematycznie, czynniki związane z komunikacją słowną mogą być przedstawione w następujący sposób:

Ostateczny kształt wypowiedzi zależy od proporcji, w jakich każdy z tych czynników brany jest pod uwagę przy jej konstruowaniu; one również, podobnie jak w koncepcji Bhlera, określają kombinację funkcji przez przekaz wypełnianych. R. Jakobson wyróżnia sześć takich funkcji:

1. Gdy wypowiedź koncentruje się na "oznaczaniu" i na swoim kontekście, wówczas dominuje w niej funkcja poznawcza, denotatywna.

2. Skoncentrowaniu na nadawcy odpowiada funkcja emotywna; wskazuje ona na postawę mówiącego w stosunku do przedmiotu przekazu. Chodzi, jak pisze Jakobson, o "wywarcie wrażenia pewnej emocji"[40]. Analizując język z punktu widzenia informacji, których on dostarcza, nie możemy więc ograniczyć się jedynie do aspektu poznawczego wypowiedzi, ponieważ elementy ekspresywne wypowiedzi same stanowią pewną - zamierzoną lub nie - informację.

3. Orientacja na odbiorcę i towarzysząca jej funkcja konatywna w najczystszej postaci występuje w formie zdania rozkazującego zakończonego wykrzyknikiem.

4. Z funkcją metajęzykową mamy do czynienia ilekroć przedmiotem refleksji staje się sam, używany przez nadawcę i odbiorcę, kod językowy. Każdy więc proces nauki i przyswajania kodu językowego w dużym stopniu powiązany jest z realizacją właśnie funkcji metajęzykowej.

5. Wtedy, gdy przyczyną nawiązania kontaktu jest on sam jako taki, mamy do czynienia z realizacją funkcji fatycznej. Pierwszy terminu tego użył Bronisław Malinowski, na określenie czynności mówienia "wynikłej nie z chęci zakomunikowania określonej treści, lecz z chęci podtrzymania kontaktu społecznego"[41]. W społeczeństwach pierwotnych człowiek, który milczy, budzi niepokój i może zostać posądzony o czary; dopiero w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych obcość ludzi bliskich fizycznie staje się normalna i nie narzuca potrzeby komunikowania się[42].

6. Nastawienie na sam komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego, odpowiada funkcji poetyckiej przekazu.

Diagram odpowiadający schematowi czynników kształtujących funkcje przekazu wygląda następująco:

Przypisy

[1] Jonathan Miller, Spór z McLuhanem, Warszawa 1974, str. 93.

[2] Tamże, str. 98.

[3] Tamże, str. 18.

[4] Tamże, str. 101.

[5] Tamże, str. 85.

[6] Tamże, str. 114.

[7] Tamże, str. 115.

[8] Tamże, str. 132.

[9] Dobrym tego przykładem jest cytowana tu praca J. Millera.

[10] Tamże, str. 104.

[11] Tamże, str. 122.

[12] Tamże, str. 129.

[13] Alvin Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1985.

[14] Tamże, str. 52.

[15] Tamże, str. 34.

[16] Tamże, str. 53.

[17] Tamże, str. 55.

[18] Tamże, str. 56.

[19] Tamże, str. 57.

[20] Tamże, str. 59.

[21] Tamże, str. 61.

[22] Tamże, str. 64.

[23] Tamże, str. 68.

[24] Tamże, str. 73.

[25] Tamże, str. 78.

[26] Tamże, str. 141.

[27] Tamże, str. 156.

[28] Tamże, str. 191.

[29] Tamże, str. 201.

[30] Tamże, str. 204.

[31] Tamże, str. 211.

[32] Tamże, str. 241 i następne.

[33] Tamże, str. 304.

[34] Tamże, str. 414.

[35] Tamże, str. 421.

[36] Tamże, str. 444.

[37] Tamże, str. 425.

[38] Antonina Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983, str. 277.

[39] Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa, w: W poszukiwaniu istoty języka, część 2, Warszawa 1989, str. 81.

[40] Tamże, str. 82.

[41] Antonina Kłoskowska, Socjologia kultury... , str. 279.

1. Wprowadzenie

I tak, miejsce czarno-białych, ascetycznych ekranów pełnych tajemniczych komunikatów, których język zrozumiały był dla nielicznej garstki fachowców, zajmują dziś kolorowe monitory o wysokiej rozdzielczości, a zespoły wysoko opłacanych specjalistów trudzą się nad tym, jak uczynić łatwiejszą komunikację programu z użytkownikiem. Nowe techniki programowania oraz rosnąca moc obliczeniowa komputerów umożliwiły sprowadzenie "pod strzechy" działalności dotąd zarezerwowanych dla dużych centrów elektronicznej techniki obliczeniowej takich jak obliczenia statystyczne, projektowanie inżynieryjne, skład tekstów, obróbka obrazów i dźwięków. Spowodowało to przesunięcie się środka ciężkości rynku oprogramowania komputerowego z wąsko wyspecjalizowanych, drogich aplikacji, w stronę nowoczesnego, taniego oprogramowania biurowego i rozrywkowego codziennego użytku, takiego jak edytory tekstów, arkusze kalkulacyjne oraz gry.

Wśród ogólnie dostępnych sprzętowych rozszerzeń współczesnego domowego czy biurowego komputera znalazł się modem. To niewielkie urządzenie wzięło swą nazwę ze złożenia słów "modulacja" i "demodulacja", które w tym przypadku określają proces zamiany komputerowego sygnału cyfrowego na sygnał analogowy, możliwy do przekazania poprzez normalną sieć telefoniczną i ponowne jego przetworzenie do postaci zrozumiałej przez komputer. Tak więc modem w połączeniu z nieskomplikowanym programem do jego obsługi (popularnie zwanym terminalem), po podłączeniu do ogólnodostępnej sieci telefonicznej umożliwia połączenie komputera z dowolnym innym odpowiednio wyposażonym i podłączonym komputerem. Trudno przecenić znaczenie, jakie ten niewielki wynalazek może mieć dla świadomego użytkownika. Jego zastosowanie oznacza niemal nieograniczony dostęp do informacji udostępnianych przez specjalnie do tego celu przeznaczone bezpłatne lub komercyjne serwisy i bazy danych, możliwość nieskrępowanej i szybkiej wymiany programów, myśli i doświadczeń z innymi użytkownikami na całym świecie.

Oczywiście, to ostatnie zadanie trudne byłoby do spełnienia tylko w oparciu o książkę telefoniczną lub notatnik adresowy, w którym zainteresowany notowałby numery telefonów podobnych jemu zapaleńców. Takie użycie modemu niewiele różniłoby się od zwykłej rozmowy telefonicznej czy też przesyłania listów pocztą, zaś konieczność zadzwonienia do kilkunastu zainteresowanych osób w celu przekazania im czegoś ważnego z pewnością hamująco wpłynęłaby na prędkość rozchodzenia się informacji i ograniczyła jej zasięg do grona bliższych lub dalszych znajomych. Dlatego też powstawać zaczęły komputerowe "skrzynki kontaktowe" czyli tak zwane BBS-y (skrót od angielskiego określenia "Bulletin Board System"), których zadaniem stało się pośredniczenie w wymianie danych pomiędzy dzwoniącymi do nich użytkownikami.

Typowy BBS to po prostu komputer z modemem podłączony do ogólnodostępnej sieci telefonicznej, wyposażony i skonfigurowany tak, by dzwoniącym do niego użytkownikom umożliwić tzw. zalogowanie się (czyli założenie lub odnalezienie własnego konta w danym systemie) oraz wykonywanie określonych działań, takich jak pisanie listów, przysyłanie i pobieranie plików czy pogawędki z prowadzącym BBS Sysopem[1].

W przeciwieństwie do dużych komercyjnych baz danych i sieci komputerowych, twórcami BBS-ów byli i przeważnie są nadal zwykli użytkownicy komputerów, którzy decydując się udostępnić innym swój komputer i linię telefoniczną, nadają tworzonym przez siebie systemom indywidualne i niepowtarzalne piętno własnych gustów, zainteresowań zawodowych, społecznych i estetycznych. Takie właśnie BBS-y szybko zyskały popularność jako miejsca, w których zawsze można było znaleźć najnowsze niekomercyjne programy, listy od przyjaciół i nowinki lokalnych lub światowych społeczności komputerowych.

Każdy BBS wyposażony w program zgodny ze standardem wyznaczonym przez FIDO i chcący wymieniać listy z innymi BBS-ami, otrzymywał unikalny numer, tzw. adres. Ponieważ adres ten wraz z danymi dotyczącymi miejsca działania BBS-u, osoby Sysopa i numeru telefonu umieszczany był we wciąż uaktualnianej, jednakowej dla wszystkich i rozpowszechnianej stale wśród zainteresowanych liście adresowej, to po odpowiednim zaadresowaniu listu możliwe stało się przesyłanie wiadomości pomiędzy BBS-ami kompatybilnymi z FIDO. Znakiem nowopowstałej sieci stał się uproszczony, zbudowany ze standardowych znaków komputerowej klawiatury wizerunek jamnika Toma Jenningsa, Fido, z dyskietką w pysku.

                           __
                          /  \
                         / oo \
                        (_|  /_)
                         _`@/_ \   _
                        |     | \  \\
                        | (*) |  \  ))
                        |__U__| / \//
                         _//|  _\  /
                        (_/(_/(___/

W tej sytuacji, w połowie 1985 roku w organizację sieci wprowadzono konieczne zmiany. Początkowo nadano jej strukturę dwupoziomową (sieć podzielono na "podsieci", koncentrujące się np. wokół większego miasta, w których obrębie umieszczono poszczególne węzły; towarzyszyło temu oczywiście wdrożenie nowej wersji programu FIDO), by w październiku 1986 roku przyjąć obowiązującą po dziś dzień strukturę czteropoziomową, uwzględniającą podział na strefy (odzwierciedlający podział sieci na kontynenty) oraz przewidującą możliwość uczestniczenia w sieci "punktów" (systemów zdolnych do wymiany poczty sieciowej, choć nie będących formalnie członkami sieci).

Nie był to koniec udoskonaleń. Netmail jest bowiem typem poczty "jeden do jednego", co oznacza, że przy jego użyciu niemożliwe jest jednoczesne komunikowanie się z wieloma użytkownikami sieci. Pomysł, by umożliwić wielu osobom jednocześnie odbieranie i czytanie tych samych listów, po raz pierwszy zrealizował Jeff Rush, w lutym 1986 roku[6]. Napisane przez niego i jego naśladowców programy wprowadziły do poczty elektronicznej w sieci FidoNet pojęcie tzw. konferencji[7]. Konferencja to publicznie dostępna baza listów działająca na zasadzie forum dyskusyjnego, rozpowszechniana wśród zainteresowanych nią uczestników sieci. Dzięki odpowiedniemu oprogramowaniu list napisany przez jedną osobę rozsyłany jest według opracowanego i uzgodnionego wcześniej schematu dystrybucyjnego do wszystkich uczestników sieci biorących udział w danej konferencji. Sieciową normą w dziedzinie wymiany poczty konferencyjnej z biegiem czasu stał się standard EchoMail, tak że dziś jego nazwa używana jest powszechnie na określenie ogółu poczty konferencyjnej w sieci FidoNet.

Atrakcyjność szybkiej i niemal bezpłatnej wymiany informacji sprawiła, że stworzona przez Toma Jenningsa sieć szybko rozrastała się, obejmując stopniowo swym zasięgiem kolejne kraje i kontynenty, zmieniając FidoNet w największy amatorski, niekomercyjny system wymiany poczty elektronicznej na świecie. Dynamikę wzrostu najlepiej obrazuje poniższa tablica, ukazująca ilość węzłów sieci FidoNet w poszczególnych latach[8].

Tab. 1. Ilość węzłów sieci FidoNet w poszczególnych latach (dane zbierane w końcu danego roku, za wyjątkiem lat 1993 i 1994, dla których dane pochodzą odpowiednio z kwietnia 1993 i połowy 1994 r.).

Rok  | Il. węzłów
-----+-----------
1984 |        100
1985 |        600
1986 |      1.400
1987 |      2.500
1988 |      4.000
1989 |      6.500
1990 |      9.000
1991 |     11.000
1992 |     16.000
1993 |     20.000
1994 |     32.000
1995 |     34.000

3. Struktura FidoNet

Punkt jest to zgodny z FidoNet system pocztowy, który choć nie jest umieszczony w nodeliście (a więc faktycznie nie jest częścią FidoNet) może jednak komunikować się z innymi uczestnikami FidoNet za pośrednictwem węzła nazywanego Bossem. Pozwala to na uczestniczenie w wymianie poczty osobom, które z różnych względów nie mogą lub nie chcą prowadzić normalnych węzłów FidoNet. Poczta dla punktów jest adresowana przy użyciu adresu Bossa, do niego też jest przesyłana. Boss kieruje ją potem do punktu.

Net[10] to podstawowa jednostka organizacyjna FidoNet. Jest to zbiór węzłów zazwyczaj położonych w swoim bezpośrednim sąsiedztwie, przy czym pamiętać należy, że duży wpływ na określenie pojęcia "bezpośrednie sąsiedztwo" ma stosowana na danym terenie taryfa telefoniczna. NC[11] odpowiada za utrzymywanie aktualnego spisu węzłów swojego net-u, posiada również pewne uprawnienia administracyjno - rozstrzygające wobec podległych sobie Sysopów. Zazwyczaj NC pełni również funkcję hosta, czyli węzła, który otrzymuje w net-cie dodatkowy adres węzła "0" (adres tzw. hosta sieci) i który odpowiada za przekazywanie członkom swojego net-u listów typu "netmail" wysłanych do nich przez węzły spoza tego net-u. W większych sieciach często host ma jednego lub kilku pomocników, zwanych hubami i wówczas część węzłów pobiera pocztę przychodzącą z zewnątrz net-u za ich pośrednictwem. W ten sposób zmniejsza się obciążenie hosta, połączenia w celu odebrania poczty rozkładają się bowiem równomiernie pomiędzy kilka systemów.

Region to zazwyczaj wyraźnie określony obszar geograficzny, taki jak średniej wielkości państwo (przykładowo, Polsce przyporządkowany jest obecnie jeden region, o numerze 48). Typowy region obejmuje kilka net-ów i ewentualnie pewną ilość węzłów niezależnych, nie należących do żadnego net-u - zazwyczaj są to węzły spełniające różne funkcje usługowe wobec całego regionu. O ile istnienie net-ów ma, poza funkcją porządkującą, także znaczenie praktyczne, gdyż reguluje w jakiś sposób obieg poczty, o tyle istnienie regionów ma znaczenie wyłącznie administracyjne. RC[12] utrzymuje aktualny spis niezależnych węzłów na swoim terenie oraz akceptuje spisy otrzymane od podległych mu NC. Suma tych spisów służy do stworzenia spisu węzłów regionu.

5.1. Standardy techniczne

5.2. Topologia sieci

I tak, adres 2:480/55.0 odpowiada pięćdziesiątemu piątemu węzłowi w czterysta osiemdziesiątym net-cie drugiej strefy. Tak się składa, że strefa druga obejmuje swym zasięgiem Europę, net czterysta osiemdziesiąty to położona na terenie Polski Mazovia Net (Mazowsze), a Sysopem węzła pięćdziesiątego piątego jestem ja sam, autor tej pracy. Gdyby cyfrę "0" na końcu powyższego adresu zastąpić jakąkolwiek inną, wówczas tak zmieniony adres przestałby wskazywać na mój węzeł, gdyż odnosiłby się do punktu, którego byłbym Bossem.

5.3.1. BBS lub wyspecjalizowany edytor

Listy typu netmail zaadresowane są zawsze na konkretny węzeł lub punkt sieci, od woli nadawcy zależy jednak, jaką drogą skieruje on dany list. List kierowany być może bezpośrednio do nadawcy (ang. direct netmail), do jego hosta (ang. host-routed netmail) lub, jeśli Sysopi na danym terenie powzięli wcześniej taką umowę, do ustalonego węzła pośredniczącego w kierowaniu poczty typu netmail z danego terenu dalej (ang. routed netmail). O tym, którą z tych dróg wysłany zostanie list decyduje nadawca, określając jego atrybuty i konfigurując odpowiednio swój węzeł.

Kierowaniem poczty konferencyjnej rządzi schemat dystrybucyjny, określony wyraźnie dla każdej konferencji i mający najczęściej postać "drzewa". Listy napisane w jednym węźle kierowane są do głównego węzła dystrybuującego konferencję na danym terenie, by po przetworzeniu zostać wysłane do wszystkich pozostałych zainteresowanych węzłów z tego obszaru oraz do kolejnego, wyższego w hierarchii węzła koordynującego rozdział listów między kilka węzłów głównych niższego poziomu. Nie jest więc konieczne adresowanie listu do określonej osoby czy też węzła sieci, ponieważ list dociera w końcu i tak do wszystkich biorących udział w danej konferencji. Niedopuszczalne jest natomiast kierowanie listów do węzłów znajdujących się poza ustalonym schematem dystrybucyjnym, może to bowiem powodować powstawanie duplikatów, a co za tym idzie - zwiększone dla wszystkich koszty uczestnictwa w konferencji.

5.3.4. Kompilator listy adresowej

Ponadto, w każdym zgodnym z technologią FidoNet węźle pocztowym musi istnieć program, który umożliwi cotygodniową aktualizację listy adresowej na podstawie otrzymywanego regularnie zbioru różnicowego NODEDIFF.???.

Przypisy

[1] Z ang. System Operator - operator systemu.

[2] Tom Jennings, FIDOHST2.TXT, dokument z dnia 20 sierpnia 1985r., dostępny w sieci Internet poprzez "anonymous ftp" jako archiwum FIDOHST2.ARC na serwerze ftp.fidonet.org.

[3] Z ang. netmail - poczta sieciowa.

[4] Tom Jennings, FIDOHST1.TXT, dokument z dnia 2 lutego 1985 r., dostępny w sieci Internet poprzez "anonymous ftp" jako archiwum FIDOHST1.ARC na serwerze ftp.fidonet.org.

[5] Tom Jennings, FIDOHST1.TXT...

[6] Randy Bush, BUSH.ART, dokument z 1992 r., dostępny w sieci Internet poprzez "anonymous ftp" jako plik tekstowy BUSH.ART na serwerze ftp.fidonet.org.

[7] Z ang. conference mail - poczta konferencyjna.

[8] Randy Bush, BUSH.ART...

[9] Z ang. nodelist - lista węzłów.

[10] Z ang. net - sieć. Ze względu na niejednoznaczność tłumaczenia na język polski angielskich terminów: "network", oznaczającego sieć jako całość i "net", używanego na określenie jednostki organizacyjnej wewnątrz sieci, używać będę dalej odpowiednio słów "sieć" i "net".

[11] Z ang. Network Coordinator - Koordynator Net-u.

[12] Z ang. Regional Coordinator - Koordynator Regionu.

[13] Z ang. Zone Coordinator - Koordynator Strefy.

[14] Randy Bush, BUSH.ART...

[15] Tamże.

[16] Tamże.

[17] Tamże.

1. Pierwsze BBS-y

BBS, z którym połączyli się Wilczek i Zieliński był pierwszym działającym w Polsce systemem tego typu. Znajdował się w firmie należącej do Tadeusza Wilczka i wykorzystywał oprogramowanie otrzymane od członka władz Hobby Computer Clubu oraz modem o zawrotnej na tamte czasy prędkości 1200 bps[2] (obecny standard to już właściwie 28800 bps). BBS nazywał się po prostu "Fido" (we wspomnieniach użytkowników spotkałem się również z nazwą "Jamnik"). Choć konfiguracja BBS-u nie zawierała części odpowiedzialnej za obsługę poczty Fido, dzięki kontaktom z Hobby Computer Clubem Wilczek z Zielińskim uzyskali nawet wpis do listy adresowej FidoNet jako polski region tej sieci, niestety z fikcyjnym numerem telefonu gdzieś w Holandii.

BBS działał tylko kilkanaście godzin tygodniowo (od poniedziałkowego popołudnia do wtorku rano), ale też jego obciążenie nie było zbyt duże - osób posiadających wtedy w Polsce modem nie było wiele. Być może dlatego kiedy jakiś czas po pokazie w Muzeum Techniki BBS został przeniesiony do redakcji "Komputera", a jego Sysopem został Tomasz Zieliński, sposób działania początkowo pozostał niezmieniony. "Fido" BBS przeszedł na pracę codzienną dopiero w okresie między wrześniem 1986 a styczniem 1987 roku.

Zanim to nastąpiło, we wrześniu 1986 roku ruszył w Gdańsku BBS prowadzony przez Jacka Szelożyńskiego i jego kolegów z firmy "Kontakt". Był to pierwszy w Polsce system działający regularnie przez cały tydzień. Jacek Szelożyński i jego koledzy wiązali z BBS-em ambitne plany, chcieli wykorzystywać BBS jako środek informacji o ich firmie (dziś powiedzielibyśmy o takiej działalności "serwis informacyjny on-line"), wtedy jednak było na to jeszcze za wcześnie.

Polskie FidoNet powoli zwiększało swój stan posiadania. Następne adresy, nazwiska Sysopów i nazwy ich BBSów to:

2:480/5  (Tomasz Połys, drQ BBS, Kraków),
2:480/6  (Zbigniew Borowiec, HorNET BBS, Poznań),
2:480/7  (Artur Klisiewicz, KLON-BBS, Dębica),
2:480/8  (Roman Mandziejewicz , RoMan BBS, Opole - pierwszy
          w Polsce BBS dwuliniowy),
2:480/9  (Marek Filipiak, MafNET BBS, Koszalin),
2:480/11 (Jan Waliszewski, SNOOPY BBS, Łódź),
2:480/12 (Mariusz Boroński, B&BNet, Bydgoszcz),
2:480/13 (Tomasz Bursze, SPECTRUM BBS, Warszawa),
2:480/14 (Paweł Miasojedow, Click BBS, Warszawa),
2:480/15 (Mariusz Matuszek, Technical University, Gdańsk),
2:480/17 (Marcin Benke, Grzegorz Grudzinski, Paweł Sikora, Lech
          Szychowski, Warszawa).

Nowo powstały region "ściągał" do Polski kilka konferencji międzynarodowych, szybko jednak powstały echa polskie. Pierwszą polską konferencją było POLECHO - ogólnopolska pogawędka Sysopów i użytkowników BBS-ów z całego kraju. Nieco później powstało SYSOP.POL - pogawędka Sysopów węzłów polskiego regionu. Głównym linkiem zagranicznym (czyli dostawcą poczty) polskiego regionu pozostał początkowo Arjen Lentz, a konsekwencją stosowanej przez niego konfiguracji oprogramowania pocztowego była dominacja w Polsce standardu wymiany poczty konferencyjnej GroupMail, alternatywnego wobec przeważającego na świecie echomailu. GroupMail miał pewne niezaprzeczalne przewagi nad echomailem, wśród których jedną z ważniejszych był brak konieczności tworzenia kopii pakietu z pocztą konferencyjną dla każdego adresata z osobna. Ten sam pakiet rozsyłany był do wszystkich zainteresowanych, co pozwalało na znaczną oszczędność cennego miejsca na dysku twardym komputera. Z GroupMailem związana jest również historia jedynego jak dotąd "poważnego" polskiego programu napisanego dla potrzeb użytkowników FidoNet, procesora poczty konferencyjnej GeeMail autorstwa Lecha Szychowskiego, który to procesor, wedle zgodnej opinii użytkowników, znacznie przewyższał analogiczne programy napisane na Zachodzie. W miarę jednak jak spadały ceny sprzętu komputerowego, a rosły szybkości osiągane przez nowoczesne modemy, GroupMail tracił na atrakcyjności, gdyż coraz mniejsze znaczenie miało oszczędzanie miejsca na dysku; z kolei małe rozmiary generowanych przez procesory GroupMail plików przeznaczonych do przesyłania zmniejszały efektywność transmisji modemowej[3]. Stopniowo więc w okresie między połową 1992 a końcem 1993 roku zatriumfował w Polsce echomail.

Warto dodać, że przez cały 1988 rok Jan Stożek z inspiracji Marka Cara z redakcji "Komputera" (i przy jego udziale) jeździł do Moskwy, by tam pomagać w uruchomieniu pierwszego BBS-u w ówczesnym Związku Radzieckim. W ciągu kilku wyjazdów Jan Stożek "postawił" u Rosjanina polskiego pochodzenia, Tadeusza Radiusza, działający system. BBS początkowo działał jako punkt węzła Jana Stożka, a następnie jako niezależny węzeł w obrębie polskiego segmentu listy adresowej FidoNet. Wzajemne kontakty Jana Stożka (ale nie polskiego Fido!) z "Kremlin FIDO BBS" w Moskwie urwały się dopiero wraz z rozpadem redakcji "Komputera" w 1989 roku, kiedy to rozeszły się drogi zawodowe Jana Stożka i Marka Cara. Jan Stożek opuścił redakcję "Komputera" i przeniósł się do zakładanego właśnie czasopisma "PCkurier", w którego redakcji uruchomił "Home of PCQ". Poprzedni, historyczny węzeł kontynuujący tradycję pierwszego polskiego BBS-u "odziedziczył" jego CoSysop (pomocnik Sysopa) Michał Setlak, dlatego nowy system Jana Stożka otrzymał adres 2:480/10.

Początkowo polski region sieci FidoNet składał się z jednego tylko net-u, a obie funkcje koordynatorskie - RC i NC, pełnił Jan Stożek. Miało to sens, póki węzły dawało się policzyć na palcach obu rąk. Gdy ich przybyło, NC sieci 480 został Zbigniew Borowiec, który sprawował tę funkcję do kwietnia 1993 roku, kiedy to zastąpił go Rafał Wiosna.

W 1992 roku Mariusz Boroński z grupą kolegów odłączył się (oczywiście za obopólnym porozumieniem) od sieci 480 by utworzyć North Net, występujący w liście adresowej pod numerem 481. NC sieci 481 został Mariusz Boroński i funkcję tę sprawował do swej rezygnacji w połowie 1995 roku, kiedy to po wyborach zastąpił go Waldemar Kubicki.

Następni "secesji" dokonali Sysopi z Polski południowej, którzy założyli Galicja Net, o numerze 486. Pierwszym NC był Maciej Piotrowski, po jego rezygnacji w 1994 roku został nim Mirosław Majorek.

W 1994 roku zrezygnował z funkcji RC "weteran" Jan Stożek. Na jego miejsce wybrany został Tomasz Kępiński. Niedługo potem grupa Sysopów ze Śląska utworzyła Silesia Net pod wodzą Jacka Przybyło, który pełnił funkcję NC tej sieci do czasu, gdy w wyborach rozpisanych w maju 1995 roku przez ustępującego RC Tomasza Kępińskiego, wybrany został na RC polskiego regionu FidoNet.

Już za kadencji Jacka Przybyło jako RC polski region wzbogacił się o West Net - sieć 482 (NC Sebastian Dratwa).

Przypisy

[1] Informacje, dotyczące historii polskiego regionu FidoNet pochodzą z wywiadu, który przeprowadziłem we wrześniu 1995 roku z Janem Stożkiem, jednym ze współtwórców regionu. Wykorzystuję również informacje i uzupełnienia pochodzące z wymiany listów z innymi członkami sieci: Mariuszem Borońskim, Sławomirem Kosińskim, Sławomirem Kwiatkowskim, Romanem Mandziejewiczem, Tomaszem Połysem, Lechem Szychowskim, Rafałem Wiosną i innymi.

[2] Z ang. bits per second - bity na sekundę.

[3] Korzystniejsze jest przesyłanie jednego dłuższego pliku niż kilku małych - modemy nie tracą wówczas tyle czasu na wzajemne powiadamianie się o zakończeniu przesyłania jednego pliku i rozpoczęciu przesyłania następnego.

Część empiryczna

Rozdział IV. Dzień dzisiejszy FidoNet w Polsce

1. Cel badań

Moim celem będzie więc, obok próby socjologicznego opisania zjawiska, uchwycenie na przykładzie wąskiej grupy ludzi uczestniczących w życiu polskiego regionu sieci FidoNet możliwych konsekwencji, jakie dla naszego życia mieć może rozwój technologii komunikowania się. Ważne będzie również zbadanie, czy udział w nowych formach aktywności społecznej nie wynika z chęci "wycofania się we wspólnoty", jak określa B. Newman tworzenie i utrzymywanie izolowanych sfer życia ("wspólnot ochronnych"), mających zapewnić schronienie przed izolacją i brakiem sensu, charakterystycznym dla współczesnego społeczeństwa przemysłowego[1].

Ankieta została rozesłana do respondentów w całym kraju za pomocą stosowanej w FidoNet poczty elektronicznej typu netmail. Ze względu na dużą objętość ankiety oraz chęć uniknięcia obciążania innych uczestników sieciowej wymiany poczty kosztami rozsyłania ankiet, listy z ankietami wysyłane były do odbiorców z pominięciem normalnie stosowanych mechanizmów kierowania poczty przez systemy znajdujące się "po drodze" do adresata (w mieszanym polsko-angielskim dialekcie, którym na codzień posługujemy się w sieci powiedzielibyśmy, że listy wysyłane były "direct" z pominięciem "routingu"). Tekst ankiety zawierał krótkie wyjaśnienie sytuacji, która skłoniła mnie do wystąpienia wobec mych kolegów z sieci w nowej roli "ankietera", instrukcje dotyczące sposobu wypełniania i odsyłania ankiety oraz zapewnienie o całkowitej anonimowości odpowiedzi.

Przy adresowaniu listów zawierających ankiety posłużyłem się jedną z kilku rozpowszechnianych w polskim regionie FidoNet list adresowych, o nazwie LIST_48.244 (gdzie "244" oznacza numer dnia roku, w którym wykonane zostało zestawienie; a więc "mój" plik pochodził z pierwszego września 1995 roku). Lista LIST_48.244 obejmowała, po usunięciu kilku zduplikowanych wpisów, 640 nazwisk - i taka też liczba listów przygotowana została do wysyłki. Ze względu na dużą ilość ankiet oraz charakterystyczny dla poczty elektronicznej brak odporności na błędy w adresowaniu, posłużyłem się wykorzystywanymi w sieci FidoNet narzędziami umożliwiającymi automatyzację wysyłania kopii tego samego listu do wielu adresatów jednocześnie.

Nie jest niestety znana dokładna liczba osób, do których dotarł tekst ankiety. Niewielka część przygotowanych listów nie mogła zostać wysłana z powodu niemożności nawiązania połączenia telefonicznego między węzłem moim i adresata ankiety, zapewne z powodu kiepskiej jakości łącz lub nieaktualnych danych teleadresowych. Pewna część adresatów wycofała się z aktywnego uczestnictwa w życiu sieci FidoNet lub była w czasie przeprowadzania badania nieobecna; za to ankieta trafiła, za sprawą pomocnych kolegów - Sysopów, do kilku młodszych stażem uczestników sieciowej wymiany poczty, których dane nie były jeszcze umieszczone w wykorzystanej przeze mnie liście adresowej.

3.1. Płeć

3.2. Wiek

Tab. 2. Ilość respondentów w rozbiciu na poszczególne przedziały wiekowe.

Pyt. 2 metr.| Il.|       %
------------+----+--------
  0-9 lat   |   0|   0,00%
10-14 lat   |   4|   2,07%
15-19 lat   |  58|  30,05%
20-24 lata  |  61|  31,61%
25-29 lat   |  36|  18,65%
30-34 lata  |  18|   9,33%
35-39 lat   |   6|   3,11%
40-44 lata  |   8|   4,15%
45-49 lat   |   0|   0,00%
50-54 lata  |   0|   0,00%
55-59 lat   |   0|   0,00%
60 i więcej |   0|   0,00%
            |    |
Brak danych |   2|   1,04%
------------+----+--------
Razem odpow.| 193| 100,00%

3.3. Wykształcenie

Tab. 3. Odpowiedzi na pytanie o wykształcenie respondentów.

Pyt. 3 metryczki    | Il.|       %
--------------------+----+--------
Niepełne podstawowe |   3|   1,55%
Podstawowe          |  10|   5,18%
Niepełne ZSZ        |   0|   0,00%
ZSZ                 |   2|   1,04%
Niepełne średnie    |  47|  24,35%
Średnie             |  41|  21,24%
Studium pomaturalne |   8|   4,15%
Niepełne wyższe     |  40|  20,73%
Wyższe              |  41|  21,24%
                    |    |
Brak danych         |   1|   0,52%
--------------------+----+--------
Razem odpowiedzi    | 193| 100,00%

Charakterystyczny jest niemal zupełny brak ludzi o wykształceniu na poziomie szkoły zawodowej i niewiele większa reprezentacja osób o wykształceniu podstawowym. Co więcej, znaczna ilość osób zapewne w niedługim czasie "wyrówna w górę" posiadane wykształcenie, jako że ponad połowa respondentów deklaruje, iż wciąż jest w trakcie nauki. Dlatego ważnym uzupełnieniem powyższych danych jest zamieszczona niżej tablica, która przedstawia w bardzo ogólnej formie typ zajęcia respondentów:

Tab. 4. Odpowiedzi na pytanie o zawód respondentów.

Pyt. 4 metryczki  | Il.|       %
------------------+----+--------
Uczeń lub student | 111|  57,51%
Bezrobotny        |   3|   1,55%
Zawodowo czynny   |  95|  49,22%
                  |    |
Brak danych       |   2|   1,04%
                  |    |
Nauka i  praca    |  19|   9,84%

Dane znajdujące się w tablicy powyżej są liczbową reprezentacją odpowiedzi udzielonych na pytanie 4. metryczki. Konstruując to pytanie, nie przewidziałem, iż część respondentów może parać się więcej niż jednym zajęciem na raz, dlatego prosiłem o zaznaczenie tylko jednej, spośród trzech, odpowiedzi. Część respondentów nie uwzględniła tej prośby i zaznaczała, zgodnie ze stanem faktycznym, więcej niż jedną odpowiedź. Zdecydowałem się uwzględnić ten sposób udzielania odpowiedzi, stąd suma odpowiedzi w tabeli nie jest równa sumie nadesłanych ankiet. Konsekwencją tego jest pojawienie się osobnej i istotnej statystycznie kategorii osób uczących się i pracujących jednocześnie.

Odpowiedzi tych osób, które udzielając odpowiedzi o poziom wykształcenia podały jednocześnie jego typ, wskazują w badanej grupie na olbrzymią przewagę wykształcenia ścisłego nad humanistycznym.

Tab. 5. Kierunki wykształcenia respondentów.

Pyt. 3 metr. (uzupełn.)| Il.|       %
-----------------------+----+--------
Matematyczno-fizyczne  |  12|   6,22%
Techniczne             |  62|  32,12%
Ekonomiczne            |   7|   3,63%
Biologiczno-chemiczne  |   8|   4,15%
Wojskowe               |   0|   0,00%
Rolnicze               |   4|   2,07%
Medyczne               |   5|   2,59%
Humanistyczne          |   7|   3,63%
Informatyczne          |  21|  10,88%
                       |    |
Ogólne lub brak danych |  67|  34,72%
-----------------------+----+--------
Razem odpowiedzi       | 193| 100,00%

3.4. Miejsce zamieszkania

Pyt. 5 metryczki             | Il.|       %
-----------------------------+----+--------
Wieś                         |   4|   2,07%
Miasto do 50 tys. mieszk.    |  12|   6,22%
Miasto do 100 tys. mieszk.   |  10|   5,18%
Miasto pow. 100 tys. mieszk. | 166|  86,01%
                             |    |
Brak danych                  |   1|   0,52%
-----------------------------+----+--------
Razem odpowiedzi             | 193| 100,00%

3.5. Sytuacja materialna

Tab. 7. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Jak oceniasz swoją sytuację materialną?".

Pyt. 33                     | Il.|       %
----------------------------+----+--------
Zdecydowanie dobra          |  22|  11,40%
Raczej dobra                |  90|  46,63%
Taka sama, jak innych ludzi |  71|  36,79%
Raczej zła                  |   6|   3,11%
Zdecydowanie zła            |   3|   1,55%
                            |    |
Brak danych                 |   1|   0,52%
----------------------------+----+--------
Razem odpowiedzi            | 193| 100,00%

Dane uzyskane w odpowiedzi na pytanie 3. (szczegółowe opracowanie tego pytania w następnym paragrafie) wskazują, że spośród 193 odpowiadających aż 187 osób (96,89%) posiada własne komputery, co pod tym względem stawia grupę użytkowników FidoNet wysoko ponad średnią krajową.

Tab. 8. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "W jaki sposób wszedłeś/weszłas w posiadanie własnego komputera?".

Pyt. 4                         | Il.|       %
-------------------------------+----+--------
Otrzymany w darze              |  22|  11,40%
Częściowo otrzymany w darze,   |    |
częściowo kupiony samodzielnie |  59|  30,57%
Kupiony samodzielnie           | 103|  53,37%
Wygrany                        |   0|   0,00%
Inne możliwości                |   2|   1,04%
                               |    |
Nie dotyczy                    |   7|   3,63%
Brak danych                    |   0|   0,00%
-------------------------------+----+--------
Razem odpowiedzi               | 193| 100,00%

Tab. 9. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Czy zakup komputera/jego części był dla Ciebie/ofiarodawcy poważnym wydatkiem?".

Pyt. 5                 | Il.|       %
-----------------------+----+--------
Zdecydowanie tak       |  55|  28,50%
Raczej tak             |  77|  39,90%
Trochę tak, trochę nie |  25|  12,95%
Raczej nie             |  17|   8,81%
Zdecydowanie nie       |   4|   2,07%
                       |    |
Nie dotyczy            |   6|   3,11%
Brak danych.           |   9|   4,66%
-----------------------+----+--------
Razem odpowiedzi       | 193| 100,00%

Tab. 10. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Czy sam/sama ponosisz wydatki związane z Twoimi komputerowymi zainteresowaniami, np. zakup dyskietek, taśmy do drukarki, rachunki za telefon itp.?".

Pyt. 7            | Il.|       %
------------------+----+--------
Tak, w całości    |  88|  45,60%
Tak, częściowo    |  91|  47,15%
Nie               |  12|   6,22%
                  |    |
Brak danych       |   2|   1,04%
------------------+----+--------
Razem odpowiedzi  | 193| 100,00%

Pyt. 9           | Il.|       %
-----------------+----+--------
Rodzina          |  78|  40,41%
Ja z kolegami    |   9|   4,66%
Zakład pracy     |  34|  17,62%
Szkoła, uczelnia |  14|   7,25%
                 |    |
Nie dotyczy      |  87|  45,08%
Brak danych      |   4|   2,07%

Pyt. 8            | Il.|       %
------------------+----+--------
Zdecydowanie tak  |  23|  11,92%
Raczej tak        |  52|  26,94%
Trudno powiedzieć |  60|  31,09%
Raczej nie        |  30|  15,54%
Zdecydowanie nie  |   7|   3,63%
                  |    |
Nie dotyczy       |  13|   6,74%
Brak danych       |   8|   4,15%
------------------+----+--------
Razem odpowiedzi  | 193| 100,00%

Tab. 13. Wyniki odpowiedzi na pytania: "Kiedy (ile lat temu lub w którym roku) zetknąłeś/zetknęłaś się po raz pierwszy z komputerem (gry, praca)?" (pyt. 1), "Kiedy (ile lat temu lub w którym roku) zetknąłeś/zetknęłaś się po raz pierwszy z modemem?" (pyt. 2).

             |   Pyt. 1    |   Pyt. 2
-------------+----Â--------+----Â--------
Rok          | Il.|       %| Il.|       %
-------------+----+--------+----+--------
1974         |   2|   1,04%|   0|   0,00%
1975         |   1|   0,52%|   0|   0,00%
1976         |   4|   2,07%|   0|   0,00%
1977         |   1|   0,52%|   0|   0,00%
1979         |   1|   0,52%|   0|   0,00%
1980         |   5|   2,59%|   0|   0,00%
1981         |   1|   0,52%|   0|   0,00%
1982         |   6|   3,11%|   0|   0,00%
1983         |  15|   7,77%|   0|   0,00%
1984         |  23|  11,92%|   0|   0,00%
1985         |  52|  26,94%|   2|   1,04%
1986         |  22|  11,40%|   5|   2,59%
1987         |  22|  11,40%|   3|   1,55%
1988         |  15|   7,77%|   4|   2,07%
1989         |   7|   3,63%|  16|   8,29%
1990         |   7|   3,63%|  19|   9,84%
1991         |   3|   1,55%|  21|  10,88%
1992         |   0|   0,00%|  34|  17,62%
1993         |   1|   0,52%|  30|  15,54%
1994         |   1|   0,52%|  38|  19,69%
1995         |   0|   0,00%|  20|  10,36%
             |    |        |    |
Brak danych  |   4|   2,07%|   1|   0,52%
-------------+----+--------+----+--------
Razem odpow. | 193| 100,00%| 193| 100,00%

Poniższa tabela obrazuje w formie liczbowej poszczególne możliwości dostępu do komputera i ich popularność wśród respondentów.

Tab. 14. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Z jakich możliwości dostępu do komputera na co dzień korzystasz?".

Pyt. 3                  | Il.|       %
------------------------+----+--------
prywatny w domu         | 187|  96,89%
służbowy w domu         |  23|  11,92%
służbowy w pracy        | 103|  53,37%
w szkole lub na uczelni |  89|  46,11%
u kolegi/koleżanki      |  46|  23,83%
inne możliwości         |   8|   4,15%

Tab. 15. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Z jakich możliwości dostępu do komputera na co dzień korzystasz?", według ilości wykorzystywanych możliwości dostępu do komputera.

Pyt. 3 (uzupełnienie) | Il.|       %
----------------------+----+--------
0 dostępu             |   0|   0,00%
1 możliwość           |  39|  20,21%
2 możliwości          |  68|  35,23%
3 możliwości          |  65|  33,68%
4 możliwości          |  19|   9,84%
5 możliwości          |   2|   1,04%
6 możliwości          |   0|   0,00%
----------------------+----+--------
Razem odpowiedzi      | 193| 100,00%

Tab. 16. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Kiedy zostałeś/zostałaś członkiem/uczestnikiem Fido?".

Pyt. 18     | Il.|       %
------------+----+--------
1984        |   0|   0,00%
1985        |   0|   0,00%
1986        |   1|   0,52%
1987        |   3|   1,55%
1988        |   1|   0,52%
1989        |   3|   1,55%
1990        |  13|   6,74%
1991        |   8|   4,15%
1992        |  25|  12,95%
1993        |  28|  14,51%
1994        |  50|  25,91%
1995        |  60|  31,09%
            |    |
Brak danych |   1|   0,52%
------------+----+--------
Razem odp.  | 193| 100,00%

Tab. 17. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Czy jesteś członkiem innych sieci?".

Pyt. 19     | Il.|       %
------------+----+--------
Tak         | 130|  67,36%
Nie         |  62|  32,12%
            |    |
Brak danych |   1|   0,52%
------------+----+--------
Razem odp.  | 193| 100,00%

Tab. 18. Wyniki odpowiedzi na pytania: "Ile przeciętnie czasu spędzasz przy komputerze w pracy/szkole/w czasie zajęć na uczelni?" (pyt. 10), "Ile przeciętnie czasu w godzinach pracy/szkoły/zajęć na uczelni korzystasz z komputera wykonując czynności (gry, prace itp.) nie związane bezpośrednio z Twoją pracą/szkołą/zajęciami na uczelni?" (pyt. 12) i "Ile czasu poświęcanego przez Ciebie w godzinach pracy/szkoły/zajęć na uczelni na czynności nie związane z pracą/szkołą/zajęciami poświęcasz na uczestnictwo w życiu sieci Fido?" (pyt. 13).

               |Pyt. 10      |Pyt. 12      |Pyt. 13
               |Ogółem czas  |Czynności nie|Uczestnictwo
               |przy komp.   |zw. z pracą  |w życiu sieci
---------------+----Â--------+----Â--------+----Â--------
Czas (w godz.) | Il.|       %| Il.|       %| Il.|       %
---------------+----+--------+----+--------+----+--------
0-1            |  24|  12,44%|  60|  31,09%|  98|  50,78%
1,01-2         |  11|   5,70%|  27|  13,99%|   9|   4,66%
2,01-3         |  14|   7,25%|  11|   5,70%|   4|   2,07%
3,01-4         |  14|   7,25%|   5|   2,59%|   2|   1,04%
4,01-5         |  12|   6,22%|   2|   1,04%|   0|   0,00%
5,01-6         |  17|   8,81%|   1|   0,52%|   0|   0,00%
6,01-7         |   8|   4,15%|   2|   1,04%|   1|   0,52%
7,01-8         |  21|  10,88%|   1|   0,52%|   0|   0,00%
8,01-9         |   5|   2,59%|   0|   0,00%|   0|   0,00%
9,01-10        |   7|   3,63%|   0|   0,00%|   0|   0,00%
10 i więcej    |   3|   1,55%|   0|   0,00%|   0|   0,00%
               |    |        |    |        |    |
Nie dotyczy    |  36|  18,65%|  60|  31,09%|  60|  31,09%
Brak danych    |  21|  10,88%|  24|  12,44%|  19|   9,84%
---------------+----+--------+----+--------+----+--------
Razem odp.     | 193| 100,00%| 193| 100,00%| 193| 100,00%

Tab. 19. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Czy zdarza Ci się korzystać z komputera w czasie pracy/szkoły/zajęć na uczelni dla celów nie związanych bezpośrednio z Twoją pracą/szkołą/zajęciami?".

Pyt. 11     | Il.|       %
------------+----+--------
Tak         | 120|  62,18%
Nie         |  27|  13,99%
Nie dotyczy |  36|  18,65%
            |    |
Brak danych |  10|   5,18%
------------+----+--------
Razem odp.  | 193| 100,00%

Oczywiście, dane te są jedynie średnią uzyskanych odpowiedzi, trzeba więc mieć świadomość tego, że kilku nietypowych respondentów mogło dość znacznie wypaczyć tak uśrednione wyniki.

Tab. 20. Wyniki odpowiedzi na pytania: "Ile przeciętnie czasu spędzasz przy komputerze poza pracą/szkołą/zajęciami na uczelni?" (pyt. 14a i 14b) oraz "Ile czasu po pracy/szkole/zajęciach na uczelni poświęcasz na uczestnictwo w życiu sieci Fido?" (pyt. 15a i 15b).

            |Ogółem czas spędzany przy  |Czas poświęcany sieci
            |komp. poza pracą lub szkolą|FidoNet
------------+-------------Â-------------+-------------Â-------------
            |Pyt. 14a     |Pyt. 14b     |Pyt. 15a     |Pyt. 15b
            |Dni          |Święta       |Dni          |Święta
            |powszednie   |i dni wolne  |powszednie   |i dni wolne
------------+----Â--------+----Â--------+----Â--------+----Â--------
Czas (godz.)| Il.|       %| Il.|       %| Il.|       %| Il.|       %
------------+----+--------+----+--------+----+--------+----+--------
0-1         |  15|   7,77%|   7|   3,63%|  93|  48,19%|  63|  32,64%
1,01-2      |  33|  17,10%|  14|   7,25%|  45|  23,32%|  51|  26,42%
2,01-3      |  39|  20,21%|  20|  10,36%|  16|   8,29%|  25|  12,95%
3,01-4      |  41|  21,24%|  25|  12,95%|   9|   4,66%|   9|   4,66%
4,01-5      |  12|   6,22%|  26|  13,47%|   2|   1,04%|   7|   3,63%
5,01-6      |  10|   5,18%|  30|  15,54%|   0|   0,00%|   6|   3,11%
6,01-7      |   5|   2,59%|  10|   5,18%|   2|   1,04%|   1|   0,52%
7,01-8      |   7|   3,63%|  14|   7,25%|   1|   0,52%|   4|   2,07%
8,01-9      |   4|   2,07%|   9|   4,66%|   1|   0,52%|   1|   0,52%
9,01-10     |   2|   1,04%|   3|   1,55%|   0|   0,00%|   0|   0,00%
10 i więcej |   2|   1,04%|  13|   6,74%|   0|   0,00%|   0|   0,00%
            |    |        |    |        |    |        |    |
Brak danych |  22|  11,40%|  21|  10,88%|  23|  11,92%|  25|  12,95%
Nie dotyczy |   1|   0,52%|   1|   0,52%|   1|   0,52%|   1|   0,52%
------------+----+--------+----+--------+----+--------+----+--------
Razem odp.  | 193| 100,00%| 193| 100,00%| 193| 100,00%| 193| 100,00%

Pozwalają one jednak, jak sądzę wyciągnąć wniosek, że uczestnictwo w życiu sieci FidoNet pochłania większości użytkowników znaczne ilości czasu, sięgające przeciętnie jednej trzeciej całego czasu spędzanego przy komputerze na czynnościach nie związanych z nauką lub pracą.

Tab. 21. Odpowiedzi na pytanie, zawierające prośbę: "Wymień konferencje, które regularnie czytasz".

Pyt. 31          |Konf. lokalne   |Konf. polskie   |Konf. międzynar.
-----------------+---Â-------Â----+---Â-------Â----+---Â-------Â----
                 |Il.|      %| Śr.|Il.|      %| Śr.|Il.|      %| Śr.
-----------------+---+-------+----+---+-------+----+---+-------+----
Tak, brak ilosci |  4|  2,07%|    |  0|  0,00%|    |  2|  1,04%|
Tak, podana ilość|114| 59,07%|1,94|158| 81,87%| 6,1| 31| 16,06%|2,36
Nie              | 46| 23,83%|    |  5|  2,59%|    |131| 67,87%|
                 |   |       |    |   |       |    |   |       |
Brak danych      | 29| 15,03%|    | 30| 15,54%|    | 29| 15,03%|
-----------------+---+-------+----+---+-------+----+---+-------+----
Razem odpowiedzi |193|100,00%|    |193|100,00%|    |193|100,00%|

Pyt. 32          |Konf. lokalne   |Konf. polskie   |Konf. międzynar.
-----------------+---Â-------Â----+---Â-------Â----+---Â-------Â----
                 |Il.|      %| Śr.|Il.|      %| Śr.|Il.|      %| Śr.
-----------------+---+-------+----+---+-------+----+---+-------+----
Tak, brak ilości |  5|  2,59%|    |  0|     0%|    |  1|  0,52%|
Tak, podana ilość| 78| 40,41%|1,68|126| 65,28%| 3,6| 11|  5,70%|1,73
Nie              | 80| 41,45%|    | 35| 18,13%|    |149| 77,20%|
                 |   |       |    |   |       |    |   |       |
Brak danych      | 30| 15,54%|    | 32| 16,58%|    | 32| 16,58%|
-----------------+---+-------+----+---+-------+----+---+-------+----
Razem odpowiedzi |193|100,00%|    |193|100,00%|    |193|100,00%|

Podobne preferencje widać u respondentów, gdy odpowiadają na pytanie o konferencje, w których piszą listy. Podstawowa różnica polega jedynie na tym, że liczba osób, które tylko czytają konferencje, jest znacznie wyższa niż liczba osób, które nie tylko czytają, ale również piszą listy.

Z danych uzyskanych w ankiecie wynika, że większość czasu poświęcanego przez respondentów na uczestnictwo w FidoNet koncentruje się na uczestnictwie w życiu polskiego regionu tej sieci; aktywność skierowana "za granicę" przejawia tylko znikoma ilość respondentów. Znaczące są wysokie wskaźniki uczestnictwa w konferencjach lokalnych, nierzadko o bardzo małym, ograniczonym do grona użytkowników jednego lub kilku BBS-ów zasięgu.

Ciekawej, choć niekoniecznie związanej z tym zagadnieniem obserwacji dostarcza analiza odpowiedzi udzielonych na pytania 27 - 30, poruszające temat ilości listów typu netmail i echomail, pisanych i otrzymywanych tygodniowo przez respondentów.

Tab. 23. Średnia odpowiedzi na pytania: "Ile mniej więcej piszesz netmaili tygodniowo?" (pyt. 27), "Ile mniej więcej piszesz echomaili tygodniowo?" (pyt. 28), "Ile mniej więcej otrzymujesz netmaili tygodniowo?" (pyt. 29), "Ile mniej więcej otrzymujesz echomaili tygodniowo?" (pyt. 30).

               | Pyt. 27| Pyt. 28| Pyt. 29| Pyt. 30
---------------+--------+--------+--------+--------
Średnio listów |   19,75|   46,89|   19,31|   46,25
               |        |        |        |
Brak danych    |      20|      19|      17|      31
---------------+--------+--------+--------+--------
Razem odpow.   |     173|     174|     176|     162

3.8. Sytuacja społeczna

Tab. 24. Wyniki odpowiedzi na pytania: "Czy wśród osób z Twojej pracy/szkoły/uczelni są osoby, o których mógłbyś powiedzieć, że są Twoimi przyjaciółmi?" (pyt. 34), "Czy wśród osób z Twojego środowiska poza pracą/szkołą/uczelnią są osoby, o których mógłbyś powiedzieć, że są Twoimi przyjaciółmi?" (pyt. 35), "Czy wśród Twoich znajomych z Fido są osoby, o których mógłbyś powiedzieć, że są Twoimi przyjaciółmi?" (pyt. 36).

               |Pyt. 34          |Pyt. 35          |Pyt. 36
               |Praca, szkoła,   |Środowisko poza  |Sieć FidoNet
               |uczelnia         |pracą, szkołą    |
---------------+---Â-------Â-----+---Â-------Â-----+---Â-------Â-----
               |Il.|      %|  Śr.|Il.|      %|  Śr.|Il.|      %|  Śr.
---------------+---+-------+-----+---+-------+-----+---+-------+-----
Brak przyjaciół| 55| 28,50%|     | 28| 14,51%|     | 77| 39,90%|
Tak, podana il.|108| 55,96%| 4,19|134| 69,43%| 4,88| 93| 48,19%| 3,92
Tak, il. niezn.| 24| 12,44%|     | 28| 14,51%|     | 18|  9,33%|
               |   |       |     |   |       |     |   |       |
Brak danych    |  4|  2,07%|     |  3|  1,55%|     |  5|  2,59%|
Nie dotyczy    |  2|  1,04%|     |  0|  0,00%|     |  0|  0,00%|
---------------+---+-------+-----+---+-------+-----+---+-------+-----
Razem odpow.   |193|100,00%|     |193|100,00%|     |193|100,00%|

               |Pyt. 37          |Pyt. 38          |Pyt. 39
               |Praca, szkoła,   |Środowisko poza  |Sieć FidoNet
               |uczelnia         |pracą, szkołą    |
---------------+---Â-------Â-----+---Â-------Â-----+---Â-------Â-----
               |Il.|      %|  Śr.|Il.|      %|  Śr.|Il.|      %|  Śr.
---------------+---+-------+-----+---+-------+-----+---+-------+-----
Brak kolegów   |  2|  1,04%|     |  4|  2,07%|     | 16|  8,29%|
Tak, podana il.|136| 70,47%|21,30|130| 67,36%|24,08|118| 61,14%|11,15
Tak, il. niezn.| 48| 24,87%|     | 55| 28,50%|     | 53| 27,46%|
               |   |       |     |   |       |     |   |       |
Brak danych    |  5|  2,59%|     |  4|  2,07%|     |  6|  3,11%|
Nie dotyczy    |  2|  1,04%|     |  0|  0,00%|     |  0|  0,00%|
---------------+---+-------+-----+---+-------+-----+---+-------+-----
Razem odpow.   |193|100,00%|     |193|100,00%|     |193|100,00%|

Jak się okazuje, zarówno jeśli chodzi o kategorie "przyjaciół" jak i "kolegów", respondenci, którzy deklarowali posiadanie kolegów lub przyjaciół, podawali podobne ich ilości dotyczące otoczenia w pracy lub szkole, uczelni, jak i środowiska nie związanego z pracą lub nauką. Również w obu kategoriach najniższe noty zyskało środowisko sieci FidoNet (oczywiście przyjmując, że duża liczba przyjaciół jest zjawiskiem pożądanym).

Można z tego wyciągnąć wniosek, że uczestnictwo w sieci FidoNet nie jest wynikiem niepowodzenia respondentów w nawiązaniu zadowalających kontaktów społecznych w innych środowiskach. Za tezą tą przemawia również dodatkowe opracowanie odpowiedzi na pytania 34 - 39, widoczne w tablicy poniżej:

Tab. 26. Wyniki odpowiedzi na pytania: "Czy wśród osób z Twojej pracy/szkoły/uczelni są osoby, o których mógłbyś powiedzieć, że są Twoimi kolegami?" (pyt. 37), "Czy wśród osób z Twojego środowiska poza pracą/szkołą/uczelnią są osoby, o których mógłbyś powiedzieć, że są Twoimi kolegami?" (pyt. 38), "Czy wśród Twoich znajomych z Fido są osoby, o których mógłbyś powiedzieć, że są Twoimi kolegami?" (pyt. 39).

Pyt. 34 - 39                   | Il.|       %
-------------------------------+----+--------
Całkowity brak przyjaciół      |  16|   8,29%
Przyjaciele tylko w FidoNet    |   1|   0,52%
Przyjaciele tylko poza FidoNet |  56|  29,02%
                               |    |
Całkowity brak kolegów         |   0|   0,00%
Koledzy tylko w FidoNet        |   0|   0,00%
Koledzy tylko poza FidoNet     |  14|   7,25%

Tab. 27. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Czy mógłbyś powiedzieć o sobie, że jesteś 'typem samotnika'?".

Pyt. 40                | Il.|       %
-----------------------+----+--------
Zdecydowanie tak       |  23|  11,92%
Raczej tak             |  44|  22,80%
Trochę tak, trochę nie |  72|  37,31%
Raczej nie             |  30|  15,54%
Zdecydowanie nie       |  22|  11,40%
                       |    |
Brak danych            |   2|   1,04%
-----------------------+----+--------
Razem odpowiedzi       | 193| 100,00%

Tab. 28. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Z iloma mniej więcej osobami utrzymujesz stale kontakt (wymieniasz listy) za pośrednictwem Fido?".

Pyt. 21          |
-----------------+------
Średnio          | 15,65
                 |
Brak danych      |    25
-----------------+------
Razem odpowiedzi |   168

Tab. 29. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Jak wiele osób, z którymi utrzymujesz kontakt za pośrednictwem Fido znasz także bezpośrednio (spotykasz się z nimi, dzwonicie do siebie itd.)?".

Pyt. 22                           | Il.|       %
----------------------------------+----+--------
Nie ma żadnej takiej osoby        |  16|   8,29%
Jest kilka takich osób            |  98|  50,78%
Mniej więcej pół na pół           |  32|  16,58%
Większość osób znam osobiście     |  39|  20,21%
Wszystkie te osoby znam osobiście |   6|   3,11%
                                  |    |
Brak danych                       |   2|   1,04%
----------------------------------+----+--------
Razem odpowiedzi                  | 193| 100,00%

Tab. 30. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Czy uczestniczysz w organizowanych co jakiś czas w różnych regionach kraju spotkaniach ludzi związanych z Fido?".

Pyt. 24          | Il.|       %
-----------------+----+--------
Tak              |  99|  51,30%
Nie              |  92|  47,67%
                 |    |
Brak danych      |   2|   1,04%
-----------------+----+--------
Razem odpowiedzi | 193| 100,00%

Wśród regularnych lub jednorazowych spotkań, o których wspominali ankietowani, znalazły się między innymi:

• warszawskie Sysopy (prawdopodobnie spotkania o najdłuższej tradycji), odbywające się regularnie w czwartki, w kawiarni "U Boryny" oraz spotkania w "Zielonej Gęsi" w Warszawie, odbywające się w każdą pierwszą sobotę miesiąca,
• wrocławskie "Modem Party",
• katowickie Skubaczki, organizowane przez Wojciecha Apla,
• opolskie spotkania organizowane przez Romana Mandziejewicza,
• szczecińskie spotkania GlobalNet (ale i FidoNet),
• tegoroczne zloty w Warchałach, Turawie i Międzyzdrojach,
• trójmiejskie spotkania "w rozmaitych pubach i pizzeriach" oraz bliżej nie zidentyfikowane spotkania w Poznaniu, Łodzi i Krakowie.

Tab. 31. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Napisz czy bezpośredni kontakt z ludźmi znanymi na codzień tylko z listów jest bardziej satysfakcjonujący niż tylko wymiana listów?".

Pyt. 26                                  | Il.|       %
-----------------------------------------+----+--------
Zdecydowanie tak                         |  29|  15,03%
Raczej tak                               |  26|  13,47%
Pod pewnymi względami tak, po innymi nie |  58|  30,05%
Raczej nie                               |   2|   1,04%
Zdecydowanie nie                         |   0|   0,00%
                                         |    |
Nie dotyczy                              |  77|  39,90%
Brak danych                              |   1|   0,52%
-----------------------------------------+----+--------
Razem odpowiedzi                         | 193| 100,00%

4. Koszty uczestnictwa w życiu sieci FidoNet

Tab. 32. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Co wymieniłbyś/wymieniłabyś po stronie szeroko rozumianych kosztów Twojego uczestnictwa w Fido?".

Pyt. 17                             | Il.|       %
------------------------------------+----+--------
Nadmierne wydatki                   |  83|  43,01%
Obniżenie efektywności pracy/nauki  |  53|  27,46%
Mniej czasu na życie rodzinne       |  69|  35,75%
Mniej czasu na kontakty z kolegami, |    |
przyjaciółmi, sympatią itp.         |  51|  26,42%
Mniej czasu na inne zainteresowania |  77|  39,90%
Inne negatywne konsekwencje         |  14|   7,25%
                                    |    |
Żadnych negatywnych konsekwencji    |  32|  16,58%

5.3. Funkcja poetycka

5.5. Funkcja fatyczna i jej pochodne

Ewentualna wysoka ocena funkcji fatyczno - selekcyjnej przy niskiej ocenie funkcji "czysto" fatycznej, byłaby moim zdaniem wyrazem nastawienia wielu uczestników FidoNet na kontakt w obrębie wąskiej grupy podobnych sobie osób. Mogłoby to świadczyć o traktowaniu sieci FidoNet jako "wspólnoty ochronnej". Pojęcie to według B. Newmana oznacza zamkniętą społeczność, charakteryzującą się wewnętrzną harmonią i brakiem zmian, której struktura opiera się na nakazach i konformizmie; "wspólnota ochronna" wymaga podporządkowania się swoim wartościom i tradycjom, w zamian oferując głębokie poczucie przynależności i identyfikacji z grupą[8].

Zabawa, aby była nazywana zabawą, musi według Huizingi spełniać trzy podstawowe kryteria. Przede wszystkim, zabawa musi być swobodna, i w pewnym sensie, zbyteczna. Działania nie może więc powodować nakaz, ale przyjemność; co więcej, zabawy w każdej chwili można zaniechać. Zabawa nie jest "zwykłym życiem", ponieważ w czasie jej trwania wykraczamy poza nie w sferę "tymczasowej aktywności o swoistych tendencjach". Wreszcie, zabawa różnie się od codziennego życia miejscem i czasem swego trwania. Rozgrywa się ona w ograniczonych ramach czasu i przestrzeni oraz "zawiera sama w sobie swój przebieg i sens"[11].

5.9. Podsumowanie

Tab. 33. Wyniki odpowiedzi na pytanie: "Jakie korzyści odnosisz z uczestnictwa w Fido?", uszeregowane w kolejności od najwyżej do najniżej ocenionych, wraz z funkcjami im odpowiadającymi.

Pytanie                                      | Il.| Śr. ocena
---------------------------------------------+----+----------
Funkcja referencyjna              (pyt. 16i) | 168|      8,79
Funkcja referencyjno - edukacyjna (pyt. 16j) | 168|      8,35
Funkcja fatyczno - selekcyjna     (pyt. 16g) | 168|      8,18
Funkcja fatyczna                  (pyt. 16f) | 168|      7,72
Funkcja referencyjno - komercyjna (pyt. 16k) | 168|      7,02
Funkcja ludyczna                  (pyt. 16l) | 168|      6,27
Funkcja konatywna                 (pyt. 16e) | 165|      5,83
Funkcja poetycka                  (pyt. 16d) | 168|      5,50
Funkcja metajęzykowa              (pyt. 16c) | 168|      4,53
Funkcja antyfatyczna              (pyt. 16h) | 168|      4,37
Funkcja antyemotywna              (pyt. 16b) | 168|      3,99
Funkcja emotywna                  (pyt. 16a) | 168|      3,42
                                             |    |
Inne funkcje                      (pyt. 16m) | 164|      1,13

Następna w kolejności funkcja fatyczno - selekcyjna oraz, nieco niżej oceniona, "czysta" funkcja czysto fatyczna obrazuje silne nastawienie na kontakt u znacznej ilości użytkowników FidoNet. Wynik ten jest o tyle ciekawy, że jak pamiętamy z omówienia wyników dotyczących społecznej sytuacji respondentów, nie rekrutują się oni spośród ludzi w jakiś sposób "upośledzonych" w kontaktach społecznych. Większość z nich posiada znacznie więcej przyjaciół i kolegów w środowiskach nie związanych z FidoNet niż wewnątrz sieci.

Niewielka różnica między oceną funkcji fatycznej i fatyczno - selekcyjnej wskazuje, że silne jest wśród respondentów nastawienie na kontakt jako taki, nie ograniczony jedynie do osób o podobnych poglądach czy zainteresowaniach. Każe to więc odrzucić interpretację FidoNet jako wspólnoty ochronnej.

W sytuacji więc, gdy uczestnicy sieci deklarują posiadanie większości zarówno kolegów, jak i przyjaciół poza środowiskiem sieci komputerowej, i gdy odrzucamy hipotezę o "ochronnym" charakterze wspólnoty zgromadzonej wokół sieci, pomocne w wytłumaczeniu tak wysokiej oceny FidoNet jako narzędzia umożliwiającego nawiązywanie kontaktów między ludźmi może być przypomnienie jeszcze wyższej oceny funkcji referencyjnych spełnianych przez uczestnictwo w sieci. Dzięki bowiem podziałowi strumienia listów na tematycznie zorganizowane konferencje oraz przełamaniu ograniczeń związanych z czasem i miejscem kontaktu, FidoNet znacznie ułatwia nawiązywanie znajomości z partnerami wybranymi w celu wymiany poglądów na interesujące tematy i pozwala na zastosowanie własnych kryteriów oceny jakości ewentualnych kontaktów osobistych jeszcze zanim do kontaktów tych dojdzie. Tym tłumaczę wyższą wśród respondentów ocenę funkcji fatyczno - selekcyjnej niż funkcji "czysto" fatycznej.

O tym, że nieprzypadkowa jest wysoka ocena funkcji fatycznych, przekonuje również wyjątkowo niska ocena funkcji antyfatycznej. Nie jest to wynik zaskakujący zważywszy, że ponad połowa respondentów bierze udział w spotkaniach uczestników sieci i przeważa wśród nich pozytywna ocena wynikających z tego kontaktów osobistych.

Stosunkowo niższa (szósta) pozycja funkcji ludycznej wskazuje, że uczestnictwo w sieci FidoNet częściowo powodowane jest przez chęć zabawy ankietowanych.

Respondenci wysoko rangują również funkcję konatywną. Tak wysoka ocena możliwości przekazywania poprzez sieć FidoNet treści o charakterze normatywnym, moralizatorskim, wskazywać może na istnienie u wielu uczestników FidoNet pasji, które nazwać moglibyśmy prospołecznymi.

Docenienie przez część respondentów funkcji poetyckiej przekazu, realizowanego poprzez sieć FidoNet dowodzi akceptacji przez nich środków, które stawia im do dyspozycji technologia FidoNet, jako tworzywa dla wyrażania własnych gustów i preferencji estetycznych.

Zastanawiać może wyjątkowo niska ocena dwóch zdań odwołujących się do ekspresyjnych funkcji przekazu. Zarówno funkcja emotywna, jak i antyemotywna ocenione zostały przez respondentów najniżej. Wynika z tego, że respondenci mają dość innych środków wyrażania swych emocji, z drugiej strony zaś nie czują potrzeby ukrywania swych prawdziwych uczuć.

Zajmujące ostatnią pozycję w zestawieniu korzyści zaszeregowane przez respondentów jako "Inne", w rzeczywistości w wielu wypadkach przynależą do którejś z kategorii zaproponowanych przeze mnie. Takie, które wykraczają poza przyjęte przeze mnie ramy analizy, to na przykład:

- możliwość "porządzenia sobie", w myśl zasady "Sysop na BBS-ie równy wojewodzie",

- niski koszt dostępu do poczty elektronicznej,

- satysfakcja z pracy wykonywanej na rzecz innych (prowadzenie BBS-u, odpowiadanie na listy z prośbą o radę itp.).

Zakończenie

Ocena wypełniania przez nowe środki komunikowania się poszczególnych funkcji przekazu, rozpatrywanych w kategoriach teorii lingwistycznej R. Jakobsona, wskazuje na zadowalające wypełnianie przez nie fatycznej funkcji przekazu, podstawowej dla istnienia stosunków plemienno - wspólnotowych. Obok funkcji referencyjnych, ta właśnie funkcja zyskuje najwyższe oceny badanych, przy czym zaznaczyć należy, że dla większości użytkowników uczestnictwo w sieci nie stanowi celu samego w sobie, ale jest środkiem, służącym do nawiązania nowych, interesujących kontaktów osobistych.

Wskazuje na to zarówno ilość osób biorących udział w spotkaniach użytkowników sieci, jak i przeważająca wśród uczestników spotkań wyższa ocena wynikających z tych spotkań kontaktów osobistych niż tylko listownych.

Uzyskane wyniki badań nie wskazują również na eskapistyczny charakter kontaktów nawiązywanych poprzez sieci komputerowe, gdyż większość uczestników deklaruje posiadanie przyjaciół i kolegów zarówno w swym miejscu pracy lub nauki, jak i w środowisku poza nim. Sieć komputerowa nie jest więc traktowana przez użytkowników jako rekompensata nieudanych prób udziału w innych formach życia społecznego, nie stanowi również próby zamknięcia się w gronie sobie podobnych osób. W większości przypadków jest ona naturalnym rozszerzeniem kontaktów znanych z naturalnego i pierwotnego otoczenia badanych.

Sieci komputerowe potrafią angażować znaczne siły uczestników we wspólnym dziele tworzenia wspólnoty służącej przekazywaniu i wymianie informacji, nie żądając w zamian rezygnacji z własnej osobowości, spełniają więc z tego punktu widzenia wymogi stawiane przez Tofflera "półkultom", małym elastycznym organizacjom, mającym pomóc w odbudowie pierwotnych więzi społecznych.

Istnieją jednak pewne przesłanki powstrzymujące od nadmiernego optymizmu. Przede wszystkim, duże zaangażowanie czasu i pieniędzy, konieczne dla efektywnego uczestniczenia w życiu sieci powoduje, że tracą na tym społeczności takie jak rodzina lub krąg przyjaciół, co jest ważnym ostrzeżeniem dla entuzjastów nowych form życia społecznego. Wobec wpływu, jaki na wielu uczestników sieciowej wymiany poczty ma ich udział w sieci, nieuzasadnione mogą się okazać nadzieje na powrót wzoru rodziny rozszerzonej i związane z tym pozytywne konsekwencje społeczne.

Zwrócić też należy uwagę na hermetyczność nowych form życia społecznego. Aby w nich uczestniczyć, trzeba pokonać barierę wiedzy technicznej i wyposażenia, koniecznego do nawiązania kontaktu z innymi użytkownikami sieci. Być może dlatego biorą udział w tym procesie przede wszystkim ludzie młodzi o wykształceniu technicznym, określający swoją sytuację materialną jako znajdującą się powyżej przeciętnej. Pomijając najmłodszych, od dawna mają styczność z komputerami, od pewnego zaś czasu z ich bardziej zaawansowanym wykorzystaniem (modemy). Przeważają wśród nich mężczyźni. Zdecydowana większość posiada prywatny komputer w domu, a znaczna część korzysta z niego również poza domem: w pracy, szkole lub u znajomych.

Przedstawione wyżej wyniki badań świadczą moim zdaniem, że jakkolwiek słuszne są przewidywania Tofflera, dotyczące pozytywnego wpływu nowych technologii komunikowania się na życie społeczne, to jednak świadomym być należy, iż wpływ ten długo jeszcze ograniczony będzie jedynie do wybranych grup i obszarów życia społecznego.

Przypisy

[1] Barrie Newman, "Ochronna" wspólnota i tożsamość jednostki, w: Barbara Mikołajewska, Zjawisko wspólnoty, Warszawa 1989, str. 311.

[2] W świetle obowiązującej POLICY, Sysopi punktów nie są członkami sieci. Trudno jednak przecenić ich wpływ na jej kształt i atmosferę, jest ich bowiem kilkakrotnie więcej niż węzłów. "Punktami" zostają również często "emerytowani" Sysopi, którzy nie prowadzą już węzłów, nadal jednak uczestniczą w życiu sieci.

[3] Pełen tekst ankiety zamieszczony został w aneksie I.

[4] Jak wspominałem, odpowiedzi na ankietę były przesyłane przez sieć FidoNet, w której, najogólniej mówiąc, ze względu na udział w przekazywaniu listu systemów pośredniczących utrudnione jest zachowanie poufności danych.

[5] Dwie odpowiedzi, zaszeregowane do kategorii "nie dotyczy", pojawiające się w kolumnach odnoszących się do środowiska związanego z pracą lub nauką, pochodzą od respondentów nie opuszczających domu ze względu na stan zdrowia.

[6] Gwoli ścisłości muszę dodać, że pytanie 26. przeznaczone było dla osób, które deklarowały wcześniej udział w spotkaniach uczestników FidoNet. Jednak część respondentów, mimo, że nie bierze udziału w żadnych ze spotkań, udzieliła na to pytanie odpowiedzi. Zdecydowałem się je uwzględnić, rozumując, że osoby te mogły nawiązać kontakty z innymi uczestnikami sieci niekoniecznie w trakcie spotkań, mają więc pełne prawo do oceny "jakości" tych kontaktów. To jest przyczyną, dla której nie zgadzają się ilości osób, które nie uczestniczą w spotkaniach i odpowiedzi zaszeregowanych do kategorii "nie dotyczy" w pytaniu 26.

[7] Przykładem takiego, osiągniętego bardzo prostymi środkami, a jakże miłego oku dziełka sztuki jest choćby zamieszczony w Rozdziale II rysunek przedstawiający pieska Fido.

[8] Barrie Newman, "Ochronna" wspólnota..., str. 318.

[9] Johan Huizinga, Homo ludens, Warszawa 1985.

[10] Tamże, str. 19.

[11] Tamże, str. 22.

[12] Tamże, str. 26.

Tekst ankiety:

Area : Netmail User000 (Pawel Bartuzi)
Date : Fri Sep 08, 13:58                         pvt rcv kil loc
From : Pawel Bartuzi                                    2:480/55
To   : Pawel Bartuzi                                    2:480/55
Subj : Ankieta
-----------------------------------------------------------------
@MSGID: 2:480/55.0 5084645
@PID: timEd/2 1.01+

* Original message addressed to: Wszystkie Fidoludki w Polsce
(2:480/55).
* Carbon copies sent to: 640 other recipients.

Hej!

    Nie wiem czy wiesz, ze od pieciu ponad lat jestem studentem
Instytutu Profilaktyki Spolecznej i Resocjalizacji (obecnie
Wydzialu Profilaktyki, Resocjalizacji i Problemow Spolecznych)
Uniwersytetu Warszawskiego. Nie zebym sie chwalil, to po prostu
dla wyjasnienia sytuacji :-)

    Usiluje napisac prace magisterska o polskim regionie FidoNet
i zadanie to wymaga pewnych danych, ktorych uzyskanie zalezne
jest rowniez od Twojej dobrej woli i cierpliwosci. Bede Ci
wdzieczny, jesli poswiecisz mi okolo 30 minut Twojego czasu i
odpowiesz na przeslane nizej pytania.

    Odpowiedzi opracowane beda w sposob zapewniajacy Tobie pelna
anonimowosc i stanowic beda socjologiczna baze czesci
empirycznej mojej pracy magisterskiej. Statystycznie opracowane
i zinterpretowane dane udostepnie zainteresowanym uczestnikom
naszej sieci i mam nadzieje, ze beda one stanowic ciekawy
material opisujacy biezaca kondycje polskiego regionu FidoNet.

    UWAGA! W wielu miejscach tej ankiety pytam o 'komputer' nie
precyzujac dokladnie o co chodzi. Przyjmijmy, ze przez
'komputer' rozumiec bedziemy ogolnie zestaw komputerowy, z
ktorego korzystasz (wlaczajac w to modem, drukarke itd.).

    SPOSOB WYPELNIANIA ANKIETY:

    Zazwyczaj Twoja odpowiedz polegac bedzie na zaznaczeniu 'X'
odpowiedniej odpowiedzi badz na dopisaniu pod pytaniem czegos
'od siebie'. Mozesz zmniejszyc rozmiary odpowiedzi (i koszt jej
wyslania) zostawiajac tylko pierwsza linie pytania nad swoja
odpowiedzia (linia ta musi zawierac numer pytania) i usuwajac
(po przeczytaniu ;-) zbedne juz wskazowki na temat sposobu
odpowiedzi na dane pytanie.

    Wszystkie problemy i trudnosci powstale w czasie wypelniania
ankiety kieruj do mnie - bardzo chetnie wyjasnie wszelkie
niejasnosci.


    ANKIETA

1.  Kiedy (ile lat temu lub w ktorym roku) zetknales/zetknelas
sie po raz pierwszy z komputerem (gry, praca)?

    ...

2.  Kiedy (ile lat temu lub w ktorym roku) zetknales/zetknelas
sie po raz pierwszy z modemem?

    ...

3.  Z jakich mozliwosci dostepu do komputera na co dzien
korzystasz? Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranych
przez Ciebie (jednej lub kilku) odpowiedziach.

    a) prywatny komputer w domu.....[ ]
    b) sluzbowy komputer w domu.....[ ]
    c) komputer w pracy.............[ ]
    d) komputer w szkole/na uczelni.[ ]
    e) komputer u kolegi/kolezanki..[ ]
    f) inne (napisz jakie?).........[ ]

       ...

4.  Pytanie dla osob, ktore w poprzednim pytaniu (3) wybraly
odpowiedz a):

    W jaki sposob wszedles/weszlas w posiadanie wlasnego
komputera? Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranej
przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) dostalem/dostalam...........[ ]
    b) czesc dostalem/dostalam,
       a czesc kupilem/kupilam.....[ ]
    c) kupilem/kupilam.............[ ]
    d) wygralem/wygralam...........[ ]
    e) inny (napisz krotko, jaki?).[ ]

       ...

5.  Pytanie dla osob, ktore w poprzednim pytaniu (4) wybraly
odpowiedz a), b) lub c):

    Czy zakup komputera/jego czesci byl dla Ciebie/ofiarodawcy
powaznym wydatkiem? Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy
wybranej przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) zdecydowanie tak..[ ]
    b) raczej tak........[ ]
    c) trudno powiedziec.[ ]
    d) raczej nie........[ ]
    e) zdecydowanie nie..[ ]

6.  Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 3. wybraly odpowiedz b),
c), d), e) lub f):

    Jezeli nie posiadasz prywatnego komputera napisz, dlaczego?
Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranych przez Ciebie
(jednej lub kilku) odpowiedziach.

    a) inne mozliwosci korzystania z
       komputerow w zupelnosci mi wystarczaja.[ ]
    b) brak mi pieniedzy
       na zakup komputera i jego eksploatacje.[ ]
    c) nie mialbym czasu na zajmowanie
       sie jeszcze jednym komputerem..........[ ]
    d) inne (jakie?)..........................[ ]

       ...

7.  Czy sam/sama ponosisz wydatki zwiazane z Twoimi
komputerowymi zainteresowaniami (np. zakup dyskietek, tasmy do
drukarki, rachunki za telefon itp.)? Wstaw 'X' w nawiasy
znajdujace sie przy wybranej przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) tak, w calosci.[ ]
    b) tak, czesciowo.[ ]
    c) nie............[ ]

8.  Pytanie dla osob, ktore w poprzednim pytaniu (7) wybraly
odpowiedz a) lub b):

    Czy wydatki te sa powazna pozycja w Twoim budzecie? Wstaw
'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranej przez Ciebie jednej
odpowiedzi.

    a) zdecydowanie tak.[ ]
    b) raczej tak.......[ ]
    c) taka sobie.......[ ]
    d) raczej nie.......[ ]
    e) zdecydowanie nie.[ ]

9.  Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 7. wybraly odpowiedz b)
lub c):

    Kto w takim razie ponosi koszty Twoich komputerowych
zainteresowan? Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranych
przez Ciebie (jednej lub kilku) odpowiedziach.

    a) rodzina...........................[ ]
    b) ja wspolnie z kolegami, znajomymi.[ ]
    c) zaklad pracy......................[ ]
    d) szkola, uczelnia..................[ ]

10. Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 3. wybraly odpowiedz c)
lub d) (to znaczy dla tych, ktore korzystaja z komputera w
pracy/szkole/na uczelni):

    Ile przecietnie czasu spedzasz przy komputerze w
pracy/szkole/w czasie zajec na uczelni? Okresl to w godzinach.

    ...

11. Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 3. wybraly odpowiedz c)
lub d) (to znaczy dla tych, ktore korzystaja z komputera w
pracy/szkole/na uczelni):

    Czy zdarza Ci sie korzystac z komputera w czasie
pracy/szkoly/zajec na uczelni dla celow nie zwiazanych
bezposrednio z Twoja praca/szkola/zajeciami?

    a) tak.[ ]
    b) nie.[ ]

12. Pytanie dla osob, ktore w poprzednim pytaniu (11) wybraly
odpowiedz a):

    Ile przecietnie czasu w godzinach pracy/szkoly/zajec na
uczelni korzystasz z komputera wykonujac czynnosci (gry, prace
itp.) nie zwiazane bezposrednio z Twoja praca/szkola/zajeciami
na uczelni? Okresl to w godzinach.

    ...

13. Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 11. wybraly odpowiedz a):

    Ile czasu poswiecanego przez Ciebie w godzinach
pracy/szkoly/zajec na uczelni na czynnosci nie zwiazane z
praca/szkola/zajeciami poswiecasz na uczestnictwo w zyciu sieci
Fido? Okresl to w godzinach.

    ...

14. Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 3. wybraly odpowiedz a),
b), e) lub f) (to znaczy dla tych, ktore korzystaja z komputera
poza praca/szkola/uczelnia):

    Ile przecietnie czasu spedzasz przy komputerze poza
praca/szkola/zajeciami na uczelni? Okresl to w godzinach.

    Dni powszednie:              ...
    Swieta i dni wolne od pracy: ...

15. Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 3. wybraly odpowiedz a),
b), e) lub f) (to znaczy dla tych, ktore korzystaja z komputera
poza praca/szkola/uczelnia):

    Ile czasu po pracy/szkole/zajeciach na uczelni poswiecasz na
uczestnictwo w zyciu sieci Fido? Okresl to w godzinach.

    Dni powszednie:              ...
    Swieta i dni wolne od pracy: ...

16. Jakie korzysci odnosisz z uczestnictwa w Fido? Ocen kazda z
podanych nizej mozliwosci w skali od 0 do 10 (gdzie 0 oznacza
ocene najnizsza a 10 najwyzsza) i wstaw wybrane wartosci w
nawiasy.

    a) Fido pozwala mi czasem
       'wygadac sie' gdy jestem zly/zla,
       jest mi wesolo albo smutno itp...........[  ]
    b) w Fido nie musze mowic o sobie
       tego, czego nie chce, ujawniam
       sie na tyle, na ile mi to odpowiada......[  ]
    c) potoczny jezyk w Fido (i w ogole jezyk
       uzywany w srodowisku ludzi zwiazanych
       z komputerami) posiada precyzyjne
       prawa i reguly
       nie istniejace w jezyku codziennym.......[  ]
    d) Fido (i w ogole sieci komputerowe)
       stwarza mozliwosc tworzenia nowej
       estetyki zwiazanej z mozliwosciami
       technologii, ktora wykorzystuje..........[  ]
    e) opinie, ktore wyglaszam
       publicznie, w roznych
       konferencjach nie pozostaja bez echa.....[  ]
    f) sieci takie jak Fido daja mozliwosc
       nawiazania znajomosci
       i przyjazni z bardzo wieloma ludzmi......[  ]
    g) Fido stwarza mozliwosc poznania
       ciekawych ludzi o podobnych
       zainteresowaniach, pogladach itp.........[  ]
    h) mozna uczestniczyc w Fido bez
       koniecznosci angazowania sie w
       kontakty z innymi uczestnikami sieci.....[  ]
    i) Fido daje mozliwosc wymiany pogladow
       i informacji na interesujace tematy......[  ]
    j) Fido daje mozliwosc zdobycia ciekawych
       informacji, poszerzenia swojej wiedzy....[  ]
    k) Fido daje mozliwosc zdobycia informacji
       przydatnych w pracy
       zawodowej, interesach, zakupach itd......[  ]
    l) uczestnictwo w Fido  to atrakcyjny
       sposob na spedzenie wolnego czasu........[  ]
    m) inne (napisz jakie?).....................[  ]

       ...

17. Co wymienilbys/wymienilabys po stronie szeroko rozumianych
kosztow Twojego uczestnictwa w Fido? Wstaw 'X' w nawiasy
znajdujace sie przy wybranych przez Ciebie (jednej, kilku lub
zadnej) odpowiedziach.

    a) nadmierne wydatki...................[ ]
    b) obnizenie efektywnosci pracy/nauki..[ ]
    c) mniej czasu na zycie rodzinne.......[ ]
    d) mniej czasu na kontakty z kolegami,
       przyjaciolmi, sympatia itp..........[ ]
    e) mniej czasu na inne zainteresowania.[ ]
    f) inne (napisz jakie?)................[ ]

       ...

18. Kiedy zostales/zostalas czlonkiem/uczestnikiem Fido? Napisz,
ile lat temu lub w ktorym roku.

    ...

19. Czy jestes czlonkiem innych sieci?

    a) tak.[ ]
    b) nie.[ ]

20. Opisz przebieg Twojej kariery w Fido. Uwzglednij takie
informacje jak: kiedy zostales uzytkownikiem BBS-ow, skad
dowiedziales sie o istnieniu Fido, kiedy zostales punktem, kiedy
wezlem?

    ...

21. Z iloma mniej wiecej osobami utrzymujesz stale kontakt
(wymieniasz listy) za posrednictwem Fido?

    ...

22. Jak wiele osob, z ktorymi utrzymujesz kontakt za
posrednictwem Fido znasz takze bezposrednio (spotykasz sie z
nimi, dzwonicie do siebie itd.)? Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace
sie przy wybranej przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) nie ma zadnej takiej osoby.........[ ]
    b) jest kilka takich osob.............[ ]
    c) mniej wiecej pol na pol............[ ]
    d) wiekszosc osob znam osobiscie......[ ]
    e) wszystkich te osoby znam osobiscie.[ ]

23. Pytanie dla wszystkich:

    Dlaczego nawiazales bezposrednie kontakty z innymi czlonkami
Fido, ktorych poprzednio znales tylko z listow lub dlaczego
takich staran nie podejmujesz?

    ...

24. Czy uczestniczysz w organizowanych co jakis czas w roznych
regionach kraju spotkaniach ludzi zwiazanych z Fido?

    a) tak.[ ]
    b) nie.[ ]

25. Pytanie dla osob, ktore w poprzednim pytaniu (24) wybraly
odpowiedz a):

    Napisz w jakich spotkaniach (kiedy, ile razy) zdarzalo Ci
sie uczestniczyc (warszawskie Sysopy lub Zielona Ges, opolskie
spotkania u RoMana, wroclawskie modem-party, inne)?

    ...

26. Pytanie dla osob, ktore w pytaniu 24. wybraly odpowiedz a):

    Napisz czy bezposredni kontakt z ludzmi znanymi na codzien
tylko z listow jest bardziej satysfakcjonujacy niz tylko wymiana
listow? Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranej przez
Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) zdecydowanie tak..........................[ ]
    b) raczej tak................................[ ]
    c) pod pewnymi wzgledami tak, pod innymi nie.[ ]
    d) raczej nie................................[ ]
    e) zdecydowanie nie..........................[ ]

27. Ile mniej wiecej piszesz netmaili tygodniowo?

    ...

28. Ile mniej wiecej piszesz echomaili tygodniowo?

    ...

29. Ile mniej wiecej otrzymujesz netmaili tygodniowo?

    ...

30. Ile mniej wiecej otrzymujesz echomaili tygodniowo?

    ...

31. Wymien konferencje, ktore regularnie czytasz.

    ...

32. Wymien konferencje, w ktorych regularnie piszesz listy.

    ...

33. Jak oceniasz swoja sytuacje materialna? Wstaw 'X' w nawiasy
znajdujace sie przy wybranej przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) zdecydowanie dobra.........[ ]
    b) raczej dobra...............[ ]
    c) taka sama jak innych ludzi.[ ]
    d) raczej zla.................[ ]
    e) zdecydowanie zla...........[ ]

UWAGA! Wiem, ze slowa 'przyjaciel' i 'kolega' kazdy rozumie po
swojemu, ale wierzac w Twoja intuicje jezykowa prosze Cie o
odpowiedz na jeszcze kilka pytan zwiazanych z tymi pojeciami.

34. Czy wsrod osob z Twojej pracy/szkoly/uczelni sa osoby, o
ktorych moglbys powiedziec, ze sa Twoimi przyjaciolmi?

    a) tak.[ ]  (ile? ... )
    b) nie.[ ]

35. Czy wsrod osob z Twojego srodowiska poza
praca/szkola/uczelnia sa osoby, o ktorych moglbys powiedziec, ze
sa Twoimi przyjaciolmi?

    a) tak.[ ]  (ile? ... )
    b) nie.[ ]

36. Czy wsrod Twoich znajomych z Fido sa osoby, o ktorych
moglbys powiedziec, ze sa Twoimi przyjaciolmi?

    a) tak.[ ]  (ile? ... )
    b) nie.[ ]

37. Czy wsrod osob z Twojej pracy/szkoly/uczelni sa osoby, o
ktorych moglbys powiedziec, ze sa Twoimi kolegami?

    a) tak.[ ]  (ile? ... )
    b) nie.[ ]

38. Czy wsrod osob z Twojego srodowiska poza
praca/szkola/uczelnia sa osoby, o ktorych moglbys powiedziec, ze
sa Twoimi kolegami?

    a) tak.[ ]  (ile? ... )
    b) nie.[ ]

39. Czy wsrod Twoich znajomych z Fido sa osoby, o ktorych
moglbys powiedziec, ze sa Twoimi kolegami?

    a) tak.[ ]  (ile? ... )
    b) nie.[ ]

40. Czy moglbys powiedziec o sobie, ze jestes 'typem samotnika'?
Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy wybranej przez Ciebie
jednej odpowiedzi.

    a) zdecydowanie tak.......[ ]
    b) raczej tak.............[ ]
    c) troche tak, troche nie.[ ]
    d) raczej nie.............[ ]
    e) zdecydowanie nie.......[ ]


    METRYKA

1.  Podaj swoja plec (M/K).

    ...

2.  Podaj swoj wiek (w latach).

    ...

3.  Podaj swoje wyksztalcenie. Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace
sie przy wybranej przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) niepelne podstawowe.[ ]
    b) podstawowe..........[ ]
    c) niepelne ZSZ........[ ]
    d) ZSZ.................[ ]
    e) niepelne srednie....[ ]  (jakie? ... )
    f) srednie.............[ ]  (jakie? ... )
    g) studium pomaturalne.[ ]  (jakie? ... )
    h) niepelne wyzsze.....[ ]  (jakie? ... )
    i) wyzsze..............[ ]  (jakie? ... )

4.  Podaj swoj zawod. Wstaw 'X' w nawiasy znajdujace sie przy
wybranej przez Ciebie jednej odpwiedzi.

    a) uczen lub student.[ ]
    b) bezrobotny........[ ]
    c) wykonywany zawod..[ ]  (jaki? ... )

5.  Podaj swoje miejsce zamieszkania. Wstaw 'X' w nawiasy
znajdujace sie przy wybranej przez Ciebie jednej odpowiedzi.

    a) wies..........................[ ]
    b) miasto do 50 tys. mieszk. ....[ ]
    c) miasto do 100 tys. mieszk. ...[ ]
    d) miasto pow. 100 tys. mieszk. .[ ]

6.  Opisz w skrocie konfiguracje Twojego komputera.

    a) procesor (np. 286)
    b) predkosc (np. 16MHz)
    c) pamiec RAM (np. 2 MB)
    d) dysk twardy (np. 40 MB)
    e) modem (np. ZyXEL 2400/none ;-))
    f) oprogramowanie pocztowe
    g) inne

       ...

    I TO JUZ KONIEC... :-) DZIEKUJE!

                pozdrawiam, Pawel

---
VIA 2:480/55@@FidoNet @@19950908.162705.56.UTC Itrack- 1.2

Lista konferencji rozpowszechnianych w formie echo-mail w polskim regionie sieci FidoNet. Tylko konferencje wymienione w tym dokumencie istnieją legalnie w świetle echo-policy. W spisie umieszczone są konferencje, które są dostępne w minimum trzech systemach mających status węzła[1].

8BIT.POL        Komputery osmiobitowe
AMIGA.POL       Komputery Amiga
ANGELUS.POL     Filozofia, religia, magia
ANIMALS.POL     Wszystko o zwierzakach
AUTO.POL        Motoryzacja
BABY.POL        Wszystkie babskie sprawy
BEZ_DRUTU.POL   O komunikacji bez drutow
BIOLCHEM.POL    biologia, chemia
BUY_SELL.POL    Kupno - sprzedaz, ogloszenia niekomercyjne
CLIPPER.POL     Clipper
COOKERY.POL     Kuchnia Polska... delicje!
CRYPTO.POL      Kryptologia, PGP, dystrybucja kluczy publicznych
DEMATECH.POL    Dema, techniki, demoscena
DRINKS.POL      Wszystko o alkoholu i pijanstwie
DZIADY.POL      Chat
ELEKTRO.POL     Elektronika
ELITE.POL       Kolejny chat dla ELiTY
ENGLISH.POL     Polski chat w jezyku angielskim
FAQPL.POL       Wszelkie pytania o funkcjonowaniu poczty, modemow
FILEFIND.POL    FileFinding w regionie 2:48
FILENET.POL     Anonsy dotyczace nowych plikow
FOTO.POL        Fotografia
FOXPRO.POL      Microsoft FoxPro - baza danych
FREE.STYLE.POL  Wszystko o wszystkim, 'wolna amerykanka'
GALECHO.POL     Echo Netu 2:486
GAZETA.POL      Dodatek komputerowy krakowskiej Gazety Wyborczej
GIELDA_KMM.POL  Gielda Mlodego Menadzera
GRAPHICS.POL    O grafice
GRY.POL         Gry kompyterowe
GRY.RPG.POL     Gry role-playing itp.
HACKERS.POL     Nowinki hackerskie
HYDEPARK.POL    Wszystko o wszystkim
INFORMIK.POL    Informatyka
INTERNET.POL    Dyskusja o InterNet'cie
KAPRYSZENIE.POL Chat uzytkownikow z Bydgoszczy i okolic
KAWALY.POL      Dowcipy
KINO.POL        Kino, sztuka filmowa
KUKULKA.POL     Lokalna konferencja poznanska
LAMERS.POL      Jeszcze jeden chat, wspominiki lamerii
LINGUA.POL      Jezyki obce
MATURA.POL      Maturzysci sie ucza...
MCMAIL.POL      Sprawy mailera McMail
MEDFORUM.POL    Sprawy dotyczace studentow medycyny
MEDICO.POL      Ogolnopolska konferencja o tematyce medycznej
MODEMY.POL      Wszystko o modemach
NOVELL.POL      Sieci komputerowe
OS2.POL         OS/2
PAPIERYWART.POL Papiery wartosciowe, nowinki gieldowe
PASCAL.POL      Programowanie w Pascalu
PLOTKI.N15      Lokalne echo gdanskie
PODATKI.POL     Problematyka ksiegowo-rachunkowo-podatkowa
POEZJA.POL      Poezja, literatura oraz kultura
POL_DEV.POL     Hardware
POL_TEL.POL     TeleKOMUNikAcja
POL_TIX.POL     Polityka
POLECHO.POL     Glowny polski char
POLISH          Chat z Polonia zagraniczna
PRACA.POL       Praca, zarobki...
PROBOARD.POL    ProBoard
SAMURAJ.POL     Walki wschodu, samoobrona, kultura wschodu
SFF.POL         Fantastyka i fantasy
SOFTWARE.POL    Polskie oprogramowanie, anonse
SOUND.POL       Muzyka
SPORT.POL       Sport, rekreacja, spedzanie wolnego czasu
STAT.POL        Konferencja poswiecona statystyce
TEST.POL        Testy rozchodzenia sie poczty i inne eksperymenty
U_BORYNY.POL    Ogolnotematyczne echo sieci 480 (Mazovia Net)
VIRUS.POL       Walka z wirusami
WINDOWS.POL     Konferencja o wszelakich odmianach Windows
WOJSKO.POL      Wszystko o armii
ZADANIADOM.POL  Zadania domowe

Przypisy

[1] Informacje zamieszczone w tym aneksie pochodzą z przygotowanego przez Rafała Wiosnę i dostępnego w sieci FidoNet pliku 48ECHOS.246, z dnia 3 września 1995 roku.

Jonathan Miller, Spór z McLuhanem, Warszawa 1974.

Alvin Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1985.

Antonina Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983.

Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa, w: W poszukiwaniu istoty języka, Warszawa 1989.

Tom Jennings, FIDOHST1.TXT, dokument z dnia 2 lutego 1985 r., dostępny w sieci Internet poprzez "anonymous ftp" jako archiwum FIDOHST1.ARC na serwerze ftp.fidonet.org.

Tom Jennings, FIDOHST2.TXT, dokument z dnia 20 sierpnia 1985r., dostępny w sieci Internet poprzez "anonymous ftp" jako archiwum FIDOHST2.ARC na serwerze ftp.fidonet.org.

Randy Bush, BUSH.ART, dokument z 1992 r., dostępny w sieci Internet poprzez "anonymous ftp" jako plik tekstowy BUSH.ART na serwerze ftp.fidonet.org.

Johan Huizinga, Homo ludens, Warszawa 1985.

Barrie Newman, "Ochronna" wspólnota i tożsamość jednostki, w: Barbara Mikołajewska, Zjawisko wspólnoty, Warszawa 1989.